Cmentarz Św. Jakuba, ul. Antczaka, tel. 56 622-29-24

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz parafialny pw Św. Jakuba. Przed 1945 r. ze względu na wielowyznaniowy charakter, część ewangelicka nosiła nazwę cmentarza ewangelickiej parafii nowomiejskiej, część katolicka nazywała się tak jak obecnie. Współcześnie nazywany jest częściej cmentarzem przy ul. Antczaka wymiennie z nazwą cmentarz przy ul. Pułaskiego gdyż sąsiaduje również z tą ulicą.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy rzymskokatolicki. Dawniej cmentarz wielowyznaniowy dla katolików i protestantów wyznania ewangelicko-unijnego.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, czynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Przedmieściu Jakubskim, przy skrzyżowaniu ulic: Antczaka i Pułaskiego. Od północy graniczy z osiedlem mieszkaniowym oraz terenami wojskowymi, od wschodu z ul. Pułaskiego (po przeciwnej stronie dawny cmentarz żydowski), od południa z ul. Antczaka i parkingiem dla odwiedzajacych, od zachodu z garażami.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 55, działki ewidencyjne o nr: 179/1, 179/2, 180, 181, 182, 183, 184 i 215 o łącznej powierzchni 2,9 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność parafii rzymskokatolickiej pw. Św. Jakuba Apostoła w Toruniu, ul. Rynek Nowomiejski 6, tel. (56) 622-29-24, http://parafiaswietegojakuba-torun.pl/ z wyjątkiem działki ewidencyjnej nr 179/1, która podlega gminie miasta Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego 8, tel. (56) 611-87-77,http://www.um.torun.pl/.

Obszar sklasyfikowany jako rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz).

Księgi wieczyste o nr TO1T/00021496/6, TO1T/00037378/8, TO1T/00037379/5, TO1T/00045274/8.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Nie wpisano.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie posiada aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Część ewangelicką założono już w 1817 r. Część katolicką w 1838 r. Na obu obszarach dokonywano stopniowego powiększania terenu, przy czym nie stanowiły one osobnych cmentarzy, a ogrodzone zostały wspólnym murem już w połowie XIX w. Bezpośrednią przyczyną stworzenia tej nekropolii była modernizacja umocnień obronnych Torunia podjęta już za czasów Księstwa Warszawskiego, a która prawdziwego rozpędu nabrała tuż po objęciu władzy przez Prusaków. Przekształcenie Torunia w twierdzę pociągnęło za sobą likwidacjęcmentarza Św. Katarzyny, cmentarza Św. Wawrzyńca oraz cmentarza Benedyktynek. Zmarli z ewangelickiej i katolickiej parafii nowomiejskiej, dotychczas podlegający pod wyżej wymienione cmentarze, znaleźli miejsce pochówku na cmentarzu Św. Jakuba. Wiadomo, że pochowano tutaj ofiary epidemii cholery z 1831 r. Współistnienie części ewangelickiej i katolickiej zostało przerwane w 1945 r. Wtedy to cmentarz w całości przypadł katolikom z parafii Św. Jakuba zaś nagrobki ewangelickie stanowiły bazę surowcową dla późniejszych nagrobków katolickich. Oficjalnej likwidacji części ewangelickiej dokonano w połowie lat 60. XX w. Ewenementem w skali zabytków architektury drewnianej była stojąca jeszcze w 2008 r. kostnica. Być może ta sama, którą zbudowano już w 1841 r. Brak ochrony spowodował, że przegrała z wandalami, którzy ją spalili w grudniu 2008 r.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz ma kształt nieregularnego sześciokąta. Jest podzielony krzyżującymi się alejami na nieregularne kwatery. Ogrodzony od strony południowej i wschodniej murem, a od północy i zachodu siatką. W starej części cmentarza jest zachowany podział alejami, obsadzonymi drzewami. Dominują trzy aleje, biegnące na osi wschód – zachód. Każda kwatera ma odrębne rozplanowanie i układ nagrobków, zwykle ustawionych prostopadle do alei. Na cmentarz prowadzą trzy bramy.

Wg karty z 1987 r. na cmentarzu zachowało się ponad 800 nagrobków postawionych w  I połowie XX w., właściwie wszystkie są katolickie. Podobnie jak na cmentarzu NMP (przy ul. Wybickiego) główne aleje są miejscem, gdzie zachowały się rozłożyste grobowce rodzinne sprzed II w.ś. Budują one swoim charakterem reprezentacyjny wygląd tej części cmentarza. Pomniki nagrobne są usytuowane zazwyczaj w głębi pola grobowego, otoczonego kutym ogrodzeniem lub słupkami połączonymi ozdobnymi łańcuchami. Sam nagrobek ma najczęściej formę aediculi lub ściany z centralnie umieszczoną figurą, bądź krzyżem lub ma kształt tumby o monumentalnym charakterze. Pola grobowe zajmują szerokość 3-4 pojedynczych nagrobków. Z drugiej strony zachowało się dużo dziecięcych pochówków, wykorzystujących w swojej formie naiwne, prawie ludowe rzeźby aniołków. Posiadają one niekiedy zachowane zdjęcia dzieci.

Na cmentarzu odnajdziemy liczne przekute nagrobki, ślad po pierwotnie ewangelickich, bądź żydowskich mogiłach, wtórnie użytych przy nowych pochówkach. Zazwyczaj na odwrocie danego pomnika znajduje się powierzchnia, którą kamieniarz opracował dłutem skuwając napis.

Kolejną wartość stanowią dość licznie (kilkadziesiąt) zachowane żelazne ogrodzenia. Niektóre sygnowane (Betlejewski Torun, Bochiński Inowrocław, Marquardt Thorn, TilkThorn) Pojedyncze mają unikatową formę, niespotykaną na innych toruńskich cmentarzach, jak furtka grobu rodziny Czechowiak, ogrodzenie pola grobowego nieznanej osoby, ozdobione motywem krzyża i monogramu PX na furtce oraz kompletne, secesyjne ogrodzenie znajdujące się, jako jedno z niewielu, w południowo – zachodniej części cmentarza. Zabytkami sztuki ślusarskiej i kowalskiej są pojedyncze żeliwne tabliczki wiszące na ogrodzeniach, schowane za współczesnymi grobami (np. Władisław (pisownia oryginalna) Jankowski 1855-1908, Franciszek Kreter brak dat). W kilku miejscach zachowały się także, prawdopodobnie pochodzące z XIX, i przeniesione z pierwotnego miejsca, żeliwne krzyże, dwa z nich są luźno wetknięte w ziemię.

Spośród wielu typowych nagrobków cmentarza warto wymienić kilka wyróżniających. Rzadkim, także w skali innych toruńskich nekropolii jest miejsce pochówku rodziny Zielińskich; to pole grobowe otoczone metalowym ogrodzeniem,  ozdobionym motywem liści i kwiatów, na którym umieszczono, w specjalnych ramkach siedem tabliczek z nazwiskami zmarłych. Tabliczki wykonano z czarnego, grubego szkła, tzw marblitu. Przed wojną był to często stosowany materiał, jednak do naszych czasów niewiele takich tabliczek się zachowało, ze względu na ich potłuczenie.

Grób rodziny Taterra ( Hieronim i Leopolda ) upamiętania złamana kolumna, na której zachowano znajdujący się u podstawy napis w języku niemieckim. Z pewnością jest to wtórnie wykorzystany pomnik ze zlikwidowanego cmentarza ewangelickiego.

Ciekawą formę ma nagrobek Ireny z Żuralskich Nawrowskej (1891-1928). Jest to wolnostojący postument, na którym postawiono niewysoki czworoboczny obelisk, z wykutymi na bokach z każdej strony krzyżami, nawiązujący formą do antycznych grobów.

Nagrobek Heleny z Pokrowskich Kurowiakowej (1903-1934) posiada figurę z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, identyczną jak figura na cmentarzu przy ul. Poznańskiej 104, stojącej na grobie rodziny Wyrzykowskich, z tą różnicą, że rzeźba z Podgórza jest wykonana w marmurze, natomiast ta opisywana jest odlewem. Być może kamieniarz zdjął formę z rzeźby kamiennej.

Spośród pomników powstałych po II wojnie wyróżnia się monument Marcelego i Marii Kadelec, o surowej, zgeometryzowanej formie, gdzie nad grobem czuwa naturalnej wielkości anioł.

W gąszczu typowych prostopadłościennych kształtów możemy dostrzec jeden mający postać kamienia, na którym wyryto inskrypcje i ozdobiono rzadko występującym na Pomorzu symbolem górniczym. Należy do kapitana rezerwy inżyniera górnika Władysława Michela (1888-1931).

Południowo-wschodnia część cmentarza zdominowana jest przez nagrobki dziecięce, w tym z lat międzywojennych. Możemy natrafić tam m. in. na symbole złamanego kwiatu (Zdzisiek Wojnowski, zm. 1930 r.)  oraz konwalii (Ewunia Matuszewska, zm. 1944 r.).

3. 2. Wartości historyczne

Wg karty cmentarza z 1987 r., najstarszy zachowany nagrobek to A. Engelhardt ( zm. 1890r). Nie został odnaleziony. Obecnie śladem najstarszego pochówku jest żeliwna tabliczka upamiętniająca kupca Władisława Jankowskiego (1855-1908).

Ponieważ część ewangelicka uległa w latach 60-tych XX w. likwidacji prawie nie zachowały się nagrobki protestantów. Podczas wizji lokalnej udało się odnaleźć nagrobek Antonie Konke, z d. Hasse (1842-1915). Jest prosta mogiła obmurowana, znajdujące się w obrębie ogrodzonego metalową kratą pola grobowego, gdzie na jednym z krótszych boków umieszczono tabliczkę z nazwiskiem zmarłej.

Zasłużeni pochowani:

  • Antoni Brejski (1867-1929) - redaktor naczelny “Gazety Toruńskiej”, założyciel Zjednoczenia Zawodowego Polskiego.
  • Jan Brejski (1863-1934) - wojewoda pomorski (na tablicy widnieje błąd, pierwszym wojewodą pomorskim był Stefan Łaszewski).
  • Mjr A.K. Bolesław Usów (1913 - 1954) - ps. Konar, kawaler krzyża Virtuti Militari.
  • Adam Soroka Zbijewski  (1893 – 1964), oficer WP 1918-1921, czynny podczas II w.ś., odznaczony m.in. Virtuti Militari i krzyżem walecznych.
  • Liczne nagrobki księży z parafii pw Św. Jakuba.

Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna):

CZYSTY MĘŻNY I ROKUJĄCY | WIELKIE NADZIEJE CZŁOWIEK |UKOCHANA JEDYNA CÓRKA | UR. 6 IX 1930 W WILNIE |ODESZŁA OD NAS 6 I 1952 |

A TERAZ TRWAJĄ WIARA | NADZIEJA I MIŁOŚĆ A Z TYCH |NAJWIĘKSZA JEST MIŁOŚĆ

(nagrobek Teresy Czeżowskiej)

Zawsze skromne wiodła życie | O sobie nie myślała | Poświęciwszy innym życie | Tylko dla nich pracowała | Jezu! Przyjmij ją do siebie |Szczęście wieczne daj jej w niebie!

 (nagrobek anonimowy)

3. 3. Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: średni/zły.

Bardzo bogaty i różnorodny skład gatunkowy szaty roślinnej jak również liczny starodrzew rozmieszczony równomiernie w granicach założenia, aleje i szpalery nie w pełni zachowane, występują liczne kolizje drzew z elementami małej architektury.

Stan gatunkowy:

 

drzewa

gatunek dominujący: klon pospolity

 

gatunki towarzyszące: brzoza brodawkowata, klon jawor, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły, topola włoska, świerk pospolity, robinia biała

krzewy

lilak pospolity, żywotnik zachodni, cis pospolity, jałowiec

pozostałe

bluszcz pospolity przy nagrobkach i porastający starodrzew

starodrzew

(śr.: 50-100 cm)

kasztanowiec biały, klon pospolity, wiąz szypułkowy, klon jawor, topola włoska, lipa drobnolistna

 Brak pomników przyrody oraz rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji.
  • Występujące liczne egzemplarze jemioły pospolitej.
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.
  • Liczne kolizje z elementami budowlanymi.

3.4.Wartości kulturowe

Cmentarz ten, obok cmentarza św. Jerzego, był również, chociaż w znacznie mniejszym stopniu, miejscem pochówku zasłużonych torunian. Jest miejscem chętnie odwiedzanym i ważnym także ze względu na spoczywanie na nim bliskich zmarłych z rodzin zwykłych mieszkańców rodzin.  Większość torunian nie jest świadoma tego, że częściowo był to cmentarz ewangelicki. Istnieje wśród torunian świadomość koegzystencji z cmentarzem żydowskim, którego relikty znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie.

Na uwagę zasługuje fakt, że część dysponentów grobów jest świadoma wartości zabytkowych pomników i ogrodzeń, co owocuje np. odmalowaniem metalowych elementów.

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

4.1. Nagrobki

  • Należy unikać usuwania najstarszych nagrobków, zwłaszcza niepozornych marmurowych tabliczek, opartych o słupki w kształcie pni drzew.
  • Nowe pochówki powinny być dostosowane wielkością do otaczających je wcześniejszych grobów i bezwzględnie nie mogą ich zasłaniać.
  • Wskazane jest wykonanie prac konserwatorskich przy nagrobku Lubomiry Błachowskiej (figura anioła sypiącego kwiaty, pozbawiona twarzy). Prace powinien wykonać artysta rzeźbiarz w konsultacji z konserwatorem zabytków.
  • Zaleca się ustawienie w stabilny sposób i w widocznym miejscu, możliwe najbliżej obecnej lokalizacji nagrobka rodziny Witkowskich. Obecnie nagrobek, znajdujący się w pobliżu ogrodzenia od strony ul. Pułaskiego, jest zasłonięty przez zbędną roślinność i jest przekrzywiony.
  • Żeliwne krzyże powinny zostać osadzone w nagrobkach w sposób trwały, jednak w taki sposób, aby dolna część, pokryta ornamentem pozostała widoczna. Prawdopodobnie ułamaną część służącą do osadzenia krzyża w postumencie należy dospawać.
  • Unikać usuwania metalowych ogrodzeń pól grobowych.

4.2. Budynki cmentarne

  • Budynek gospodarczy nie wymaga prac remontowych

4.3. Bramy i ogrodzenie

  • Murowany odcinek ogrodzenia, od strony ul. Antczaka stanowczo wymaga remontu, zwłaszcza uzupełnienia „czapy” wieńczącej mur. Metalowa część ogrodzenia również wymaga remontu, jest dziurawa.
  • Bramy znajdują się dobrym stanie.

4.4. Alejki

  • Wskazane jest utwardzenie głównych ciągów komunikacyjnych.

4.5.  Zieleń

  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem i projektem nasadzeń.
  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.
  • Likwidacja kolizji elementów roślinnych z elementami budowlanymi.

4.6. Pozostałe elementy

-

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Konieczność wykonania szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków.
  • Wpis cmentarza do rejestru zabytków.
  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  •  Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych.

   6.       Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 33. Tabliczka informacyjna o Bolesławie Usówie.
Fot. 33. Tabliczka informacyjna o Bolesławie Usówie.
Fot. 34. Granitowa płyta Antoniego Brejskiego.
Fot. 34. Granitowa płyta Antoniego Brejskiego.
Fot. 35. Stary ażurowy krzyż do którego doczepiono zwykły drewniany.
Fot. 35. Stary ażurowy krzyż do którego doczepiono zwykły drewniany.
Fot. 36. Krzyż cmentarny.
Fot. 36. Krzyż cmentarny.
Fot. 37. Do umocnienia terenu wokół studni użyto starych nagrobków.
Fot. 37. Do umocnienia terenu wokół studni użyto starych nagrobków.
Fot. 38. Miejsce po spalonej drewnianej kostnicy
Fot. 38. Miejsce po spalonej drewnianej kostnicy
Fot. 39. Tablica inskrypcyjna z jedynego zachowanego nagrobka ewangelickiego.
Fot. 39. Tablica inskrypcyjna z jedynego zachowanego nagrobka ewangelickiego.
Fot. 40. Przykład powtórnie wykorzystanej tabliczki.
Fot. 40. Przykład powtórnie wykorzystanej tabliczki.

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, K. Kotula, 1987.

2. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1993.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księgi Wieczyste o nr TO1T/00021496/6, TO1T/00037378/8, TO1T/00037379/5, TO1T/00045274/8 dostępne w Centralnej Bazie Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl [dostęp: 27.11.2013]

              7.3.        Mapy i plany

1. 2977 Thorn, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme 1892.

2. J. Böhmer, Karte der Stadt ThornnebstUmgegend, 1: 12500, 1884.

3. Plan z Karty Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska, Cmentarze na Jakubskim Przedmieściu – ewangelicki i katolicki [w:] Cmentarz Św. Jakuba i inne chrześcijańskie cmentarze nowomiejskie pod red. Krzysztofa Mikulskiego, Toruń: ToMiTo – Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010.

2. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: TNT, 1992, s. 52-56.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. S. Walczyk, Wandale na toruńskim cmentarzu przy ul. Pułaskiego, “Gazeta Pomorska”, wyd. internetowe z 20.12.2008 r., http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20081220/TORUN01/17526996  [dostęp: 25.11.2013].

              7.6.        Inne

1.Geoportal miasta Torunia,http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 27.11.2013].

2. M. Wiśniewski, Zapomniane cmentarze Torunia, cz. 4. Cmentarz Św. Jakuba, 07.12.2012, “Kamień na kamieniu”, http://kamiennakamieniu.wordpress.com/2012/12/07/zapomniane-cmentarze-torunia-04-cmentarz-sw-jakuba/ [dostęp: 02.12.2013]