Cmentarz komunalny nr 2, ul. Grudziądzka 129-137

1.   Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz komunalny nr 2, im. Ofiar II Wojny Światowej. Cmentarz znany jest też mieszkańcom pod nazwą gapiak, cmentarz samobójcówSzmalcówka.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz komunalny. Pierwotnie cmentarz wielowyznaniowy dla katolików i protestantów wyznania ewangelicko-unijnego wsi Mokre.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, czynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Mokrem, przy ul. Grudziądzkiej 129-137. Od północy sąsiaduje z ul. Wielki Rów, od wschodu z ul. Grudziadzką, od południa z ul. Koniuchy, parkingiem oraz obiektami usługowymi, a od zachodu z zabudową jednorodzinną.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 38, działka ewidencyjna nr 491/2 o powierzchni ok. 3,4 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń. Z jej ramienia cmentarzem zarządza przedsiębiorstwo Urbitor sp. z o. o. z Torunia, ul. Chrobrego 105/107, tel. (56) 669-43-01, http://www.urbitor.pl/.

Obszar sklasyfikowany jako zurbanizowane tereny niezabudowane (Bp).

Księga wieczysta nr TO1T/00031484/2.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/549 z 29 kwietnia 1991 r.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Cmentarz znajduje się na terenie posiadającym aktualny miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego zmieniony na podstawie Uchwały Rady M. Torunia z 17 VI 1998 (oznaczenie obszaru: C 54 ZC). Przeznaczenie podstawowe działki: cmentarz-adaptacja. Zmiana planu dotyczyła terenów położonych poza obszarem cmentarza.

2.   Rys historyczny

Powstał w 1891 r. jako cmentarz wielowyznaniowy dla mieszkańców wsi Mokre ze względu na zamknięcie starego cmentarza tzw. Bożej Męki. Poszerzany w 1906 i w 1933 r. W czasie II wojny światowej grzebano tu ofiary pobliskiego obozu przesiedleńczego “Szmalcówka”. Bezpośrednio po wojnie gdy stał się wyłącznie cmentarzem katolickim przeniesiono tu szczątki Żydów zamordowanych w okolicach Torunia oraz jeńców radzieckich ze stalagu XXc w Wielkiej Nieszawce. W 1997 r. przeniesiono tu tablice pamiątkowe z rozebranego Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej. Natomiast w 2012 r. przeniesiono zdemontowaną z centrum miasta tablicę upamiętniającą Juliana Nowickiego.

3.   Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Najcenniejszym elementem chronionym na cmentarzu jest jego wyjątkowe ukształtowanie, układ alei i rozplanowanie w terenie: półkolista aleja główna, alejka w kształcie kotwicy (nawiązanie do symboliki kotwicy i Polski Walczącej).

Cmentarz nie posiada zbyt wielu historycznych nagrobków. Rzeźba nagrobna Witolda i Marii Lipińskich jest ciekawa i warta zachowania. Występują nieliczne ogrodzenia kwater grobowych (sygnatury: Rudolph Thomas, Thorn i Georg Doehn, Thorn). Rzeźba Chrystusa na pomniku rodziny Niców wskazuje na pochodzenie z zakładu Ignacego Zelka (bądź jest naśladownictwem), w chwili obecnej jest pokryta srebrną farbą olejną. Nagrobek Leokadii Maiulewskiej (zm. 1939) - jeden z dwóch najstarszych odnalezionych na cmentarzu, również powinien zostać zachowany. Ciekawostką cmentarza jest płyta Juliana Nowickiego, który został tam pochowany, a płytę przeniesiono w 2012 roku.

Polecamy uwadze nagrobki przekute (czarne obeliski) oraz nagrobki Tadeusza Grzeszczaka (zm. 1973), Antoniny i Stanisława Ogrodowczyków, Władysława Plagi i Jana Ratyńskiego, Ireny Drachowskiej (zm. 1963), Juliana Nowickiego, rodziny Chrzanowskich.

              3.2.        Wartości historyczne

Najstarszy nagrobek upamiętnia Zofię Jakubczak (zm. 1938). Także  Wiktoria Karolskazd. Czajkowska (zm.1939) i Leokadia Maiulewska (zm. 1939).

Cmentarz ten jest przede wszystkim miejscem pamięci o ofiarach II wojny światowej. Znajduje się tu 9 mogił i pomników (Miejsc Pamięci Narodowej) znajdujących się pod opieką Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa:

●Mogiła z pomnikiem 334 zamordowanych dzieci polskich.

●Mogiła 711 zamordowanych Polaków (w tym mogiły indywidualne Anastazji Penksy oraz Stanisława Pepińskiego oraz Jana Kościelnego, rodziny Schönwald – więźniów Szmalcówki).

●Mogiła z pomnikiem w miejscu złożenia prochów Polaków pomordowanych na Barbarce.

●Mogiła 140 Polaków zmarłych podczas powrotu z obozów koncentracyjnych.

●Mogiła 541 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945 r. oraz Zachara Mielnikowa.

●Mogiła pomordowanych Żydówek z Chorabia.

●Pomnik Sybiraków: „W hołdzie pomordowanym i zmarłym na  nieludzkiej ziemi w latach 1940-1956).

●Mogiła 91 Polaków zamordowanych na tzw. Szmalcówce w l. 1939-1945.

●Mogiła zbiorowa dzieci polskich zmarłych w 1940-43 r. na tzw. Szmalcówce.

Zasłużeni pochowani:

Wszystkie powyżej wymienione ofiary możemy uznać za osoby zasłużone. Poniżej wybrane przykłady ludzi, których życiorys nie związany był z martyrologią.

●Julian Nowicki (1912-1936) - jego zasługi są co najmniej dyskusyjne, lecz nie ulega wątpliwości, że upamiętnienie jego śmierci przez władze komunistyczne tablicą w centrum miasta oraz ubiegłoroczne zamieszanie wokół demontażu tablicy spowodowało rozpoznawalność tej postaci nie tylko wśród torunian.

●Idzi i Regina Krymscy (zgodnie z inskrypcją “Wybitni nauczyciele i wychowawcy wielu pokoleń młodzieży”).

●Jan Ratyński, żołnierz AK (zm. 1997)

Inskrypcje:

Wśród znalezionych wyłącznie typowe inskrypcje upamiętniające zmarłych.

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: średni/dobry.

Założenie powstałe na siedlisku z zachowanymi licznymi egzemplarzami sosny pospolitej, urozmaicona rzeźba terenu warunkuje rozwiązania przestrzenne gdzie część zachodnia jest w większości zadrzewiona z aleją główną kasztanowców białych i alejami bocznymi o różnym składzie gatunkowym nie w pełni zachowanymi oraz część wschodnia bez zieleni wysokiej.

 

Skład gatunkowy

 

drzewa

gatunki dominujące: kasztanowiec biały, sosna pospolita, klon pospolity

 

gatunki towarzyszące: lipa drobnolistna, robinia biała, brzoza brodawkowata, wiąz szypułkowy, topola włoska, jesion wyniosły, dąb szypułkowy, świerk pospolity

krzewy

żywotnik zachodni, jałowiec pospolity, ligustr pospolity, tawuła i suchodrzew

pozostałe

liczne byliny, rośliny sezonowe, bluszcz pospolity przy nagrobkach oraz porastający drzewa

starodrzew
śr.: 50-100 cm

kasztanowiec biały, klon pospolity, jesion wyniosły, dąb szypułkowy, sosna pospolita, lipa drobnolistna


Brak pomników przyrody oraz rzadkich gatunków roślin. Egzemplarzem okazowym są: sosna pospolita o średnicy pnia 66 cm, jesion wyniosły (średnica pnia 90 m) oraz kwitnący bluszcz pospolity (wymagający pełnego nasłonecznienia, a zatem rzadki w naszej strefie klimatycznej).

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji.
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.
  • Zbyt intensywne zagospodarowanie.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz ten potocznie bywa określony jako “gapiak” (od ptactwa gromadzącego się licznie na cmentarzu), “Szmalcówka” od sąsiedztwa obozu przesiedleńczego. Rzadko słyszy się pełną jego nazwę.     Ciężko również wśród mieszkańców Torunia o prawidłowe umiejscowienie jego początków w czasie. Kojarzony jest z latami 30. XX wieku, tymczasem ma stricte XIX-wieczną genezę i takież problemy: przekute nagrobki, usuwanie dawnych nagrobków, zasiedlenie przez granitowe i lastrykowe “tapczany” nagrobne, zanik dawnej roślinności cmentarnej na rzecz iglaków itp. Utożsamia się go z cmentarzem mokrzańskiej biedoty, na którym ciężko o znalezienie czegoś ciekawego. Dzięki temu pozornemu “zapomnieniu” jest on jednak bardzo autentyczny i nie zatracił swojego charakteru.

Miejsce to można określić jako polifonię miejsc pamięci różnych grup: Polaków, torunian, lewicy politycznej (gromadzącej się wokół płyty Juliana Nowickiego), Żydów i torunian pamiętających o Żydach, którzy zginęli podczas II wojny, sybiraków, rodzin byłych więźniów “Szmalcówki”, rodzin więźniów obozów koncentracyjnych (którzy nie przeżyli powrotu do domu), dzieci pamiętających o  dzieciach ze “Szmalcówki”, rodzin z Mokrego (cmentarz jest czynny, zadbany i odwiedzany).

Bardzo ciekawy zwyczaj występujący na tym cmentarzu to kładzenie maskotek, słoników i innych ozdób na symbolicznych nagrobkach dzieci ze “Szmalcówki” oraz indywidualne pochówki i nagrobki  (zapewne w większości symboliczne) w otoczeniu pomników i mogił zbiorowych. Jeden z malutkich krzyży umiejscowionych przy pomniku ofiar “Szmalcówki” stracił w latach 2011-2013 charakterystyczną metalową tabliczkę informującą, kto w tym miejscu spoczywa i w jakich okolicznościach zginął.

Cmentarz jest uwzględniony w terenowej ścieżce edukacyjnej wiodącej po Mokrym Przedmieści. Tabliczka informująca o tym zachowała się i jest w dobrym stanie. Znajduje się przy bramie głównej po lewej stronie na siatce. 

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

  • Nagrobek Witolda i Marii Lipińskich jest ciekawy i warty zachowania oraz ewentualnej późniejszej konserwacji (w chwili obecnej jest pomalowany białą farbą). Zachowania i późniejszego zabezpieczenia wymagają również metalowe ogrodzenia kwater grobowych. W chwili obecnej ich stan można określić jako dobry.
  • Usunąć srebną farbę olejną z rzeźby Chrystusa na pomniku rodziny Niców.
  • Otoczyć ochroną nagrobki przekute (czarne obeliski) oraz inne: Tadeusza Grzeszczaka (zm. 1973), Antoniny i Stanisława Ogrodowczyków, Władysława Plagi i Jana Ratyńskiego, Ireny Drachowskiej (zm. 1963), Juliana Nowickiego, rodziny Chrzanowskich, w szczególności zaś nagrobki najstarsze, m. in. Leokadii Maiulewskiej.
  • Zagrożeniem dla wartości cmentarza jest oblewanie czerwoną farbą tablicy z dawnego pomnika wdzięczności Armii Czerwonej.

              4.2.        Budynki cmentarne

  • XIX-wieczna kostnica jest obecnie budynkiem gospodarczym z częścią wynajmowaną przez sprzedawcę zniczy i kwiatów. W ostatnich latach przeszła gruntowny remont i jej stan można uznać za zupełnie zadowalający.

              4.3.        Alejki

  • Uwidocznienie (bez utwardzania) i korekta mniejszych alejek. Układ alejek i kwater bywa miejscami nieczytelny, jednak główne drogi komunikacyjne są utwardzone i w dobrym stanie.
  • Konieczne byłoby zamykanie cmentarza na noc po godzinie 20.00 wiosną i latem a po 18.00 jesienią i zimą. Największy problem cmentarza to fakt, że przebiega na nim skrót do CH “Kometa”. Odwiedzający skarżą się na to, że powracający stamtąd przechodnie często bywają nietrzeźwi, a zmrok skłania ich do kradzieży i dewastacji (w sektorze lewej stronie od wejścia przy ul. Grudziądzkiej doszło do kilku dewastacji w ostatnich latach). Usytuowanie parkingu za tylnym wejściem, w miejscu zacisznym umożliwia kradzieże świeżo posadzonych roślin oraz wiązanek i donic z kwiatami. Według zarządcy cmentarza (URBITOR) zamknięcie cmentarza może spowodować odmienny skutek od zamierzonego tj. dewastację ogrodzenia i możliwe działania niepożądane związane z brakiem postronnych przechodnió

              4.4.        Zieleń

  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem i projektem nasadzeń.
  • Usunięcie cementu i grysu z symbolicznych nagrobków dzieci ze “Szmalcówki” i nasadzenie tam barwinka, konwalii bądź innych niskopiennych roślin zgodnie z przeznaczeniem tychże obmurowań.
  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.5.        Pozostałe elementy

  • Warto pomyśleć o zastosowaniu innych, bardziej estetycznych pojemników na śmieci niż dotychczasowe (okrągłe z prętów z folią) – według wyjaśnień spółki URBITOR Spółka jest w trakcie zakupu pojemników typu koleba, które w znaczny sposób poprawą estetykę terenu i ułatwią prace porządkowe. Z powodu niewywiązania się wybranego w drodze przetargu kontrahenta z podjętych zobowiązań, dostawy pojemników (na wszystkie cmentarze komunalne) przesunęła się z przełomu października i listopada 2013r. na ok. czerwiec-lipiec 2014r. (2014-02-25)
  • Liczba miejsc parkingowych przy cmentarzu jest niewielka. Warto pomyśleć o powiększeniu parkingu i jego reorganizacji.

5.   Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Konieczność wykonania szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków.
  • Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.
  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny (nawiązujacy do obozu przejściowego “Szmalcówka”), informację o wpisaniu go do rejestru zabytków, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  • Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych.

6.   Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 18. Mogiła indywidualna rodziny Szynwałd, więźniów “Szmalcówki”.
Fot. 18. Mogiła indywidualna rodziny Szynwałd, więźniów “Szmalcówki”.
Fot. 19. Krzyż z piaskowca pokryty farbą olejną. Zalecana konserwacja.
Fot. 19. Krzyż z piaskowca pokryty farbą olejną. Zalecana konserwacja.
Fot. 20. Mogiła z pomnikiem w miejscu złożenia prochów Polaków pomordowanych na Barbarce
Fot. 20. Mogiła z pomnikiem w miejscu złożenia prochów Polaków pomordowanych na Barbarce
Fot. 21. Nazwa “gapiak” pochodzi od ptactwa, które tu występuje.
Fot. 21. Nazwa “gapiak” pochodzi od ptactwa, które tu występuje.
Fot. 22. Pomnik Sybiraków: „W hołdzie pomordowanym i zmarłym na  nieludzkiej ziemi w latach 1940-1956).
Fot. 22. Pomnik Sybiraków: „W hołdzie pomordowanym i zmarłym na nieludzkiej ziemi w latach 1940-1956).
Fot. 23. Mogiła 91 Polaków zamordowanych na tzw. Szmalcówce w l. 1939-1945.
Fot. 23. Mogiła 91 Polaków zamordowanych na tzw. Szmalcówce w l. 1939-1945.
Fot. 24. Krzyż indywidualny znajdujący się za obeliskiem. Stan 2013.
Fot. 24. Krzyż indywidualny znajdujący się za obeliskiem. Stan 2013.
Fot. 25. Krzyż indywidualny znajdujący się za obeliskiem. Stan 2011. W chwili obecnej brak tabliczki.
Fot. 25. Krzyż indywidualny znajdujący się za obeliskiem. Stan 2011. W chwili obecnej brak tabliczki.
Fot. 26 Mogiła zbiorowa dzieci polskich zmarłych w 1940-43 r. na tzw. Szmalcówce.
Fot. 26 Mogiła zbiorowa dzieci polskich zmarłych w 1940-43 r. na tzw. Szmalcówce.
Fot. 27. Zaniedbana mogiła pomordowanych Żydówek z Chorabia.
Fot. 27. Zaniedbana mogiła pomordowanych Żydówek z Chorabia.
Fot. 30. Tablice z Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej.
Fot. 30. Tablice z Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej.
Fot. 31. Mogiła 140 Polaków zmarłych podczas powrotu z obozów koncentracyjnych.
Fot. 31. Mogiła 140 Polaków zmarłych podczas powrotu z obozów koncentracyjnych.
Fot. 32. Groby indywidualne czerwonoarmistów.
Fot. 32. Groby indywidualne czerwonoarmistów.
Fot. 33. Płyta Juliana Nowickiego przeniesiona z Alei Solidarności.
Fot. 33. Płyta Juliana Nowickiego przeniesiona z Alei Solidarności.
Fot. 34. Jedyna rzeźba na cmentarzu. Nagrobek Witolda i Marii  Lupińskich.
Fot. 34. Jedyna rzeźba na cmentarzu. Nagrobek Witolda i Marii Lupińskich.
Fot. 35. Przykład XIX-wiecznego ogrodzenia żeliwnego. Do konserwacji.
Fot. 35. Przykład XIX-wiecznego ogrodzenia żeliwnego. Do konserwacji.

5.   Bibliografia

              5.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, M. Bartoś, 1988.

2. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1995.

              5.2.        Źródła drukowane

1. Księga Wieczysta nr TO1T/00031842/2 dostępne w Centralnej Bazie Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl [dostęp: 02.12.2013].

2. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 06.12.2013].

              5.3.        Mapy i plany

1. 2977 Thorn, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme 1892.

2. J. Röder, Plan miasta Torunia, Toruń: Zakład Graficzny “Sztuka”, 1934.

3. Plany z Karty Cmentarza.

              5.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska,Toruńskie cmentarze, Toruń: TNT, 1992, s. 48-50.

2. A. Buczkowski, T. Hajdas, M. Polaszewska, Terenowa ścieżka edukacyjna. Dzielnica Mokre w Toruniu. Materiały edukacyjne, Toruń: Adam Marszałek, 2004.

              5.5.        Artykuły prasowe

1. Pamiątkowa tablica zniknęła z al. Solidarności. Spory zostały, “Gazeta Pomorska” z 1 sierpnia 2012, http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20120801/TORUN01/120809975 [dostęp: 06.12.2013].

2. S. Spandowski, Śmiertelna cisza w Chorabiu, “Nowości” 17 sierpnia 2013, s. 7. http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=2433&NrSection=500&NrArticle=249135&IdTag=576 [dostęp: 06.12.2013].

              5.5.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia,http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 02.12.2013].

2. Strona internetowa “Toruńskie cmentarze”, http://www.torunskiecmentarze.pl/?page=historia [dostęp: 02.12.2013].

3. Ogólnopolska Komputerowa Baza Cmentarzy Wojennych, http://groby.radaopwim.gov.pl/ [dostęp: 06.12.2013].