Cmentarz ewangelicki, ul. Rudacka 27

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Znany jako cmentarz ewangelicki na Rudaku.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, protestancki wyznania ewangelicko-unijnego. Z uwagi na prawdopodobny czas założenia możemy domniemywać, że na początku korzystali z niego osadnicy olęderscy mogący być mennonitami.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, nieczynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Rudaku, przy ul. Rudackiej 27, ok. 100 metrów na zachód od terenu szkoły podstawowej nr 17 mieszczącej się po drugiej stronie ulicy. Od strony północnej i zachodniej graniczy z lasem komunalnym, od południa z drogą asfaltową (ul. Rudacka), a od wschodu z nieutwardzoną drogą, za którą znajduje się gospodarstwo nr 25.
Obszar wydzielnony katastralnie - obręb 67, działka ewidencyjna nr 36 o powierzchni 0,22 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Skarbu Państwa bez wieczystego użytkowania. Z jego ramienia podmiotem odpowiedzialnym jest Prezydent Miasta Torunia, ul. Wały gen Sikorskiego 8, tel. (56) 622-25-55,http://www.um.torun.pl/. Zieleń pod opieką przedsiębiorstwa Taxlas.

Obszar sklasyfikowany jako rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00016678/8.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Nie wpisano.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie jest objęty planem zagospodarowania przestrzennego (plan w przygotowaniu)

   2.        Rys historyczny

Cmentarz założony pod koniec XVIII w. przez osadników olęderskich sprowadzonych do wsi Rudak w 1603 r. W latach 1904-1945 jeden z cmentarzy ewangelickiej gminy wyznaniowej Rudak-Stawki. Po drugiej wojnie światowej skazany na zapomnienie i dewastację. Zamierzano go nawet zlikwidować w 1966 r., do czego nie doszło. Z karty cmentarnej z 1994 r. wynika, że na cmentarzu były dwa żeliwne ogrodzenia. Od 2009 r. wiadomo, że znajduje się tylko jedno.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz wiejski, o charakterze niemal leśnym, położony pośród starych dębów. Teren,  kształtem przypomina trapez bardzo zbliżony do prostokąta, nie ogrodzony.

Zachowano około 110 obmurowań mogił, które są orientowane, rozmieszczone nieregularnie. Czytelność kwater jest zatarta, jednak można przypuszczać, że cmentarz był podzielony dwiema prostopadłymi alejami na cztery kwatery. Obmurowania, wykonane są z różnych materiałów: piaskowca, sztucznego kamienia, lastryka i posiadają niekiedy zdobienia w postaci główek aniołków, symbolicznych krzyży i liści palmowych oplecionych wstęgami. Na kilku z nagrobków zachowały się sygnatury kamieniarskie (IrmerThorn, UebrickThorn, Wodsack Bydgoszcz). Poza tym naliczono dwanaście podstaw pozostałych po wyłamanych krzyżach żeliwnych, oraz blisko trzydzieści postumentów, w tym około dwudziestu podstaw tablic inskrypcyjnych w kształcie ułamanego pnia dębu. Zachowało się także jedno skromne, metalowe ogrodzenie mogiły zmarłej w 1924 r. Irmgardy Franke.

Najcenniejszym zabytkiem sztuki sepulkralnej jest pęknięta na cztery części piaskowcowa stela Friedricha Hinklera będąca jednocześnie najstarszym z posiadajacych inskrypcję nagrobków. Zdobiona jest bluszczowymi liśćmi oraz płaskorzeźbą przedstawiającą krzyż i kotwicę (znak wiary i nadziei). Zawiera także nieodczytaną dotąd inskrypcję upamiętniającą zmarłego.

Ciekawym pod względem architektonicznym elementem cmentarza był duży, wykonany z kamienia, grobowiec rodzinny (najprawdopodobniej rodziny Wiebusch). Niestety uległ on prawie całkowitej dewastacji, na podstawie przewróconych i porozrzucanych elementów można wnioskować, że składał się on z centralnie umieszczonej figury lub dużego krzyża, flankowanego po obu stronach przez bloki kamienia. Zachowała się trójdzielna, zdobiona podstawa całej kompozycji.

              3.2.        Wartości historyczne

Na czternastu nagrobkach zachowały się napisy pozwalające na identyfikację pochowanych osób.

Najstarszy zachowany nagrobek to wspomniana powyżej stela upamiętniająca Friedricha Hinklera (1814-1872).

Przypuszczalnie cmentarz jest miejscem pochówku ofiar wypadków, do których dochodziło w pobliskiej cegielni oraz kryje mogiły rzeczywiste lub symboliczne (cenotafy) żołnierzy walczących w pierwszej wojnie światowej. Zdaje się jednak, że większa część spoczywających tam osób trudniła się rolnictwem.

Zasłużeni pochowani:

Brak danych. Prawdopodobnie ocalałe resztki grobowca należą do rodziny Wiebusch,  właścicieli cegielni rudackiej produkującej cegły do budowy fortów znajdujących na lewym brzegu dzisiejszego Torunia.   

Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna):

Cenny wydaje się być nieodczytany dotychczas tekst pisany kursywą na steli Friedricha Hinklera. Poza tym wśród znalezionych mamy wyłącznie popularne inskrypcje upamiętniające zmarłych na cmentarzach ewangelickich, choć ze względu na zapis w języku niemieckim mogą być dla wielu nieznane.

Die Todesstundeschlugzufrüh. | DochGott, Der Herr. | Bestimmesie.

(nagrobekGerharda Lau)

Dem Auge fern | Dem Herzenewig nah.

(nagrobekanonimowy)

Die Liebehöretimmer auf

(nagrobek Irmgard Franke)

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: średni.

Założenie zlokalizowane na wzniesieniu, pomiędzy układem komunikacyjnym i kompleksem zwartego zadrzewienia, pojedyncze  egzemplarze starodrzewu (posusz w koronie, objawy próchnicy) w otwartej przestrzeni cmentarza są doskonale widoczne nawet z dalszej perspektywy.

Pomnikiem przyrody jest dąb o obwodzie pnia 566 cm i wysokości 20,5 m., uznany w 1982 r. Brak rzadkich gatunków roślin. Za okazowe możemy uznać starodrzew dębowy.

Zagrożenia:

• Brak systematycznej pielęgnacji.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz stanowi najstarszy zabytek po potomkach osadników olęderskch, którzy osiedlili się na Rudaku ponad cztery wieki temu. Wartość kulturowa uległa niestety zatraceniu w momencie kiedy zabrakło przedwojennych mieszkańców tego terenu. Obecni mieszkańcy traktują to miejsce w większości z obojętnością, a w najgorszym przypadku jako wygodne miejsce do pozbywania się odpadów. W 2003 r. przybyła z Niemiec rodzina odnalazła tutaj swoich przodków i przytwierdziła przy jednym z nagrobków drewniany krzyż wraz z tabliczką z zapisanymi nazwiskami zmarłych. W ramach przywracania pamięci “ewangelickiej atlantydzie”, miejsce znajduje się w internetowej bazie zapomnianych cmentarzy Lapidaria. Postępującemu zapomnieniu przeciwdziałają wolontariusze z grupy inicjatywnej Tak Trzeba i stowarzyszenia Nasz Podgórz, którzy w 2013 r. podjęli prace porządkowo-remontowe na cmentarzu. Z kolei przedsiębiorstwo Taxlas zaczęło przeprowadzać regularną wycinkę zbędnej rośliności.

   4.        Wytyczne dotyczące prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

• Czyszczenie oraz sklejenie pozostałych nagrobków w ramach kontynuacji dotychczasowych prac remontowo-porządkowych.
• Zabezpieczenie kamienia środkiem biobójczym.
• Sklejenie najstarszego nagrobka Friedricha Hinklera i odczyt inskrypcji.
• Sklejenie piaskowcowej tablicy Gerharda Lau.

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenia

• Nie wskazane jest grodzenie cmentarza za pomocą siatki, zniszczy to jego walor krajobrazowy, przestanie on być tak dobrze czytelny w przestrzeni. Zaleca się zastosowanie jak najmniej ingerencyjnej metody wyznaczenia granicy cmentarza sąsiadujacego z obszarami leśnymi, np poprzez rów, bądź zasadzenie kolczastej roślinności. Historycznie cmentarz nie był ogrodzony.

              4.4.        Alejki

-

              4.5.        Zieleń

• Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej ze wskazaniem zabiegów pielęgnacyjnych.
• Prowadzenie dotychczasowych zabiegów pielęgnacyjnych przez Taxlas.

              4.6.        Pozostałe elementy

-

   5.        Wytyczne dotyczące prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

• Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
• Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. A . Mietz, J. Pakulski, 1985.

2. Karta Cmentarza, oprac. Henryk Grecki, 1994.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00016678/8 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych, http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 23.11.2013].

2. Rejestr pomników przyrody zlokalizowanych na terenia miasta Torunia - stan na rok 2012, http://www.torun.pl/sites/default/files/pictures/tor_pliki/rejestr_pom_przyr_2012.pdf [dostęp: 06.12.2012].

              7.3.        Mapy i plany

1. 2977 Thorn, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1940.

2. Plany cmentarza zawarte w Kartach Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1. K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, [w:] Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza t. IV, Poznań 1958.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. M. Wiśniewski, Pasjonaci ratują cmentarz na Rudaku, “Z innej strony” 2013, nr 1, s.1. http://zinnejstrony.info/art/17/pasjonaci-ratuja-cmentarz-na-rudaku.html [dostęp: 06.12.2013]

2. Porządki w zakresie cmentarnictwa, Ilustrowany Kurier Polski, 1966, nr 181.

              7.6.        Inne

1. Strona cmentarza ewangelickiego na Rudaku: http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-rudak [dostęp: 20.11.2013]