Cmentarz ewangelicki ul. Łączna 38

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Znany jako cmentarz ewangelicki na Stawkach.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, protestancki wyznania ewangelicko-unijnego.

              1.3.        Status

Cmentarz, dawny, istniejący, nieczynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Stawkach, przy ulicy Łącznej 38, ok. 70 m. na zachód od  skrzyżowania ulicy Łącznej z ulicą gen. Kniaziewicza. Od strony północnej sąsiaduje z ulicą Łączną (droga gruntowa), a od pozostałych stron z terenami gospodarstw domowych.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 71, działka ewidencyjna nr 732 o powierzchni 0,17 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń bez wieczystego użytkowania, ul. Wały gen. Sikorskiego 8, tel. (56) 611-87-77,http://www.um.torun.pl/

Obszar sklasyfikowany jako teren rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00045868/9.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Nie wpisano.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza jest objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego “Stawki” uchwalonym przez Radę Miasta Torunia uchwałą nr 736/2001, w którym widnieje pod symbolem II. 6. ZC z następującymi ustaleniami:

- przeznaczenie: nieczynny cmentarz ewangelicki objęty pełną ochroną konserwatorską

- obszar przeznaczony do realizacji celów publicznych  z obowiązkiem uzgodnień z właściwym organem Konserwtora Zabytków

- obowiązek ogrodzenia obszaru i jego uczytelnienia zgodnie z dawną funkcją

   2.        Rys historyczny

Choć wieś Stawki została zasiedlona przez olędrów w 1723 r. (a prawdopodobnie jeszcze wcześniej w 1661 r.), to cmentarz pojawia się dopiero na mapie z 1878 r. Nie udało się sprawdzić materiałów archiwalnych, by ustalić oficjalną datę założenia. W latach 1904-1945 jeden z cmentarzy ewangelickiej gminy wyznaniowej Rudak-Stawki. Z relacji najstarszych mieszkańców wynika, że pierwotnie pochowano tu ofiary epidemii cholery, jednak nie udało się ustalić, w którym roku epidemia miała miejsce. Do 1920 r. cmentarz użytkowany był również jako garnizonowy dla żołnierzy wyznania ewangelickiego stacjonujących w fortach lewobrzeżnej części Torunia. Na początku XX wieku był określany jako przepełniony, wobec czego gmina ewangelicka Rudak-Stawki założyła nowy cmentarz przy dzisiejszej ul. Turkusowej. Po II wojnie światowej został skazany na zapomnienie. Mieszkańcy podkreślali, że wiele nagrobków posiadało metalowe ogrodzenie, których teraz próżno szukać. W 2009 r. z inicjatywy mjr Rochnińskiego przeprowadzono nieudaną wycinkę roślinności bez naprawy nagrobków.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz, o typowych cechach cmentarza wiejskiego, położony jest na niewielkim wzniesieniu, ma kształt czworokąta, zbliżonego do trapezu. Całość odznacza się od sąsiednich parcel. W 1994 r. cmentarz uznano za jednokwaterowy, dostrzeżono orientację nagrobków i mogił. Obecnie jest to całkowicie niewidoczne, ze względu na zarośla lilaka, powstałe w wyniku jego nieprawidłowego przycięcia.

Na cmentarzu znajduje się około 60 obmurowanych mogił, dwie podstawy pod tablice inskrypcyjne w kształcie pni dębu,  dwie podstawy po metalowych krzyżach, zachowały się jedynie trzy tablice z inskrypcjami. Niektóre z obmurowań mają profilowany kształt lub symboliczną dekorację z boku w postaci krzyża i liścia palmowego.

              3.2.        Wartości historyczne

Cmentarz stanowi świadectwo obecności protestantów na tym terenie,  istotne w kontekście zniszczenia cmentarzy przy ul Poznańskiej 114 i 313 ze względu na ilość widocznych śladów pochówków. Wartość tą pomniejsza niewielka ilość zachowanych tablic z inskrypcjami.

Najstarszy zachowany nagrobek to podstawa z inskrypcją pisaną kursywą pod ucięty żeliwny krzyż. Sądząc z analogicznych nagrobków szacowany wiek powstania to III ćw. XIX w.

Zasłużeni pochowani:

Brak danych. Plotka mówi o pochowanym tu wysokim stopniem oficerze armii pruskiej.

Inskrypcje:

Wśród znalezionych wyłącznie typowe inskrypcje upamiętniające zmarłych.

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: zły.

Bardzo zaniedbane założenie z pojedynczymi egzemplarzami starodrzewia (posusz w koronie i objawy próchnicy) i z niekontrolowanym rozrostem krzewów i samosiewów.

Stan gatunkowy:

 

drzewa

kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, robinia biała, klon jesionolistny

krzewy

lilak pospolity, bez czarny

pozostałe

trawy, roślinność ruderalna

starodrzew
(śr.: 50-150 cm)

kasztanowiec biały (1egz.), lipa drobnolistna (2 egz.), robinia biała (3 egz.)

 

Brak pomników przyrody oraz rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji.
  • Występująca jemioła pospolita.
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz jest jedną z nielicznych pamiątek po istnieniu protestanckich potomków osadników olęderskich, którzy założyli wieś Stawki. Wartość ta uległa zatraceniu w momencie kiedy zabrakło ewangelickich mieszkańców tego terenu. Stosunkowo późne włączenie Stawek w obręb miasta Toruń w 1938 r. oraz traktowanie przez dziesiątki lat tego cmentarza jako obcego, a nawet jako już nie istniejącego spowodował, iż nie zapisał się on w pamięci torunian. Obecni mieszkańcy traktują to miejsce w większości z obojętnością,  w najgorszym przypadku jako wygodne miejsce do libacji i pozbywania się odpadów. W ramach przywracania pamięci “ewangelickiej atlantydzie”, miejsce znajduje się w internetowej bazie zapomnianych cmentarzy Lapidaria. Podjęcie prac porządkowo-remontowych umożliwiłoby przywrócenie sfery sacrum, a tym samym wartości kulturowej miejsca spoczynku.

   4.        Wytyczne dotyczące prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

  • Oczyszczenie nagrobków z mchu i ziemi.
  • Oczyszczenie, odczytanie i inwentaryzacja postumentu z inskrypcją zapisaną kursywnie.
  • Zabezpieczenie kamienia środkiem biobójczym.
  • Zabezpieczenie pozostałych elementów nagrobków przed przed przemieszczaniem.

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenia

  • Zaleca się wykonanie ogrodzenia siatki i zamykanej na stałe furtki, ze względu na osoby wyrzucające na cmentarz śmieci.

              4.4.        Alejki

  • Opracowanie koncepcji komunikacji na cmentarzu.

              4.5.        Zieleń

  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem.
  • Opracowanie analizy historycznej kompozycji przestrzennej z projektem zieleni.
  • Oczyszczenie terenu z samosiewów, a w szczególności usunięcie nadmiaru lilaka, łącznie z wykarczowaniem korzeni, zwłaszcza z wnętrz obmurowań.
  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.6.        Pozostałe elementy

  • Usunięcie wszystkich śmieci z terenu cmentarza.

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  • Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 1. Widok od ul. Łącznej wiosną.
Fot. 1. Widok od ul. Łącznej wiosną.
Fot. 2. Widok od ul. Łącznej jesienią.
Fot. 2. Widok od ul. Łącznej jesienią.
Fot. 3. Wnętrze cmentarza wiosną.
Fot. 3. Wnętrze cmentarza wiosną.
Fot. 4. Mogiły obmurowane.
Fot. 4. Mogiły obmurowane.
Fot. 5. Postument w formie uciętego pnia dębu.
Fot. 5. Postument w formie uciętego pnia dębu.
Fot. 6. Podstawa pod krzyż z nieodczytaną inskrypcją (III ćw. XIX w.).
Fot. 6. Podstawa pod krzyż z nieodczytaną inskrypcją (III ćw. XIX w.).
Fot. 7. Tablica Mathilde Lewandowskiej.
Fot. 7. Tablica Mathilde Lewandowskiej.
Fot. 8. Fragment płyty upamiętniającej Juliusa Berga.
Fot. 8. Fragment płyty upamiętniającej Juliusa Berga.
Fot. 9. Fragment obmurowania grobowca.
Fot. 9. Fragment obmurowania grobowca.
Fot. 10. Mogiły obmurowane.
Fot. 10. Mogiły obmurowane.
Fot. 11. Lipy drobnolistne
Fot. 11. Lipy drobnolistne
Fot. 12. Kasztanowiec biały.
Fot. 12. Kasztanowiec biały.
Fot. 13. Robinie białe.
Fot. 13. Robinie białe.
   

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. Henryk Grecki, 1994.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00045868/9 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 26.11.2013].

2. Z. Kwiatkowski, Moje Stawki. Fragment wspomnień, http://www.stawki.org/node/113 [dostęp: 06.12/2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. 3077 Podgorz, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1878.

2. Plany cmentarza zawarte w Karcie Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1.K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, [w:] “Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. IV, Poznań 1958.

2. R. Heuer, Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] Mitteilungen des Coppernicus-VereinsfürWissenschaft und Kunst, Heft 42, 1934, S. 122-155.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. M. Neumann, O ludziach, o których pamięć zginęła, “Nowości” wyd. internetowe z 18 grudnia 2008 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=988&NrSection=1&NrArticle=123489 [dostęp: 26.11.2013].

2. S. Spandowski, Opowiedźcie nam, jak tutaj kiedyś było, “Nowości”, wyd internetowe z 4 marca 2010 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=1355&NrSection=1&NrArticle=164095 [dostęp: 06.12.2013].

              7. 6.       Inne

1. Strona cmentarza ewangelickiego przy ul. Łącznej, http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-stawki [dostęp: 05.12.2013]