Cmentarz ewangelicki ul. Łączna 38

   1.        Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Znany jako cmentarz ewangelicki na Stawkach.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, protestancki wyznania ewangelicko-unijnego.

              1.3.        Status

Cmentarz, dawny, istniejący, nieczynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Stawkach, przy ulicy Łącznej 38, ok. 70 m. na zachód od  skrzyżowania ulicy Łącznej z ulicą gen. Kniaziewicza. Od strony północnej sąsiaduje z ulicą Łączną (droga gruntowa), a od pozostałych stron z terenami gospodarstw domowych.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 71, działka ewidencyjna nr 732 o powierzchni 0,17 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Gminy Miasta Toruń bez wieczystego użytkowania, ul. Wały gen. Sikorskiego 8, tel. (56) 611-87-77,http://www.um.torun.pl/

Obszar sklasyfikowany jako teren rekreacyjno-wypoczynkowy (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00045868/9.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Nie wpisano.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza jest objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego “Stawki” uchwalonym przez Radę Miasta Torunia uchwałą nr 736/2001, w którym widnieje pod symbolem II. 6. ZC z następującymi ustaleniami:

- przeznaczenie: nieczynny cmentarz ewangelicki objęty pełną ochroną konserwatorską

- obszar przeznaczony do realizacji celów publicznych  z obowiązkiem uzgodnień z właściwym organem Konserwtora Zabytków

- obowiązek ogrodzenia obszaru i jego uczytelnienia zgodnie z dawną funkcją

   2.        Rys historyczny

Choć wieś Stawki została zasiedlona przez olędrów w 1723 r. (a prawdopodobnie jeszcze wcześniej w 1661 r.), to cmentarz pojawia się dopiero na mapie z 1878 r. Nie udało się sprawdzić materiałów archiwalnych, by ustalić oficjalną datę założenia. W latach 1904-1945 jeden z cmentarzy ewangelickiej gminy wyznaniowej Rudak-Stawki. Z relacji najstarszych mieszkańców wynika, że pierwotnie pochowano tu ofiary epidemii cholery, jednak nie udało się ustalić, w którym roku epidemia miała miejsce. Do 1920 r. cmentarz użytkowany był również jako garnizonowy dla żołnierzy wyznania ewangelickiego stacjonujących w fortach lewobrzeżnej części Torunia. Na początku XX wieku był określany jako przepełniony, wobec czego gmina ewangelicka Rudak-Stawki założyła nowy cmentarz przy dzisiejszej ul. Turkusowej. Po II wojnie światowej został skazany na zapomnienie. Mieszkańcy podkreślali, że wiele nagrobków posiadało metalowe ogrodzenie, których teraz próżno szukać. W 2009 r. z inicjatywy mjr Rochnińskiego przeprowadzono nieudaną wycinkę roślinności bez naprawy nagrobków.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz, o typowych cechach cmentarza wiejskiego, położony jest na niewielkim wzniesieniu, ma kształt czworokąta, zbliżonego do trapezu. Całość odznacza się od sąsiednich parcel. W 1994 r. cmentarz uznano za jednokwaterowy, dostrzeżono orientację nagrobków i mogił. Obecnie jest to całkowicie niewidoczne, ze względu na zarośla lilaka, powstałe w wyniku jego nieprawidłowego przycięcia.

Na cmentarzu znajduje się około 60 obmurowanych mogił, dwie podstawy pod tablice inskrypcyjne w kształcie pni dębu,  dwie podstawy po metalowych krzyżach, zachowały się jedynie trzy tablice z inskrypcjami. Niektóre z obmurowań mają profilowany kształt lub symboliczną dekorację z boku w postaci krzyża i liścia palmowego.

              3.2.        Wartości historyczne

Cmentarz stanowi świadectwo obecności protestantów na tym terenie,  istotne w kontekście zniszczenia cmentarzy przy ul Poznańskiej 114 i 313 ze względu na ilość widocznych śladów pochówków. Wartość tą pomniejsza niewielka ilość zachowanych tablic z inskrypcjami.

Najstarszy zachowany nagrobek to podstawa z inskrypcją pisaną kursywą pod ucięty żeliwny krzyż. Sądząc z analogicznych nagrobków szacowany wiek powstania to III ćw. XIX w.

Zasłużeni pochowani:

Brak danych. Plotka mówi o pochowanym tu wysokim stopniem oficerze armii pruskiej.

Inskrypcje:

Wśród znalezionych wyłącznie typowe inskrypcje upamiętniające zmarłych.

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: zły.

Bardzo zaniedbane założenie z pojedynczymi egzemplarzami starodrzewia (posusz w koronie i objawy próchnicy) i z niekontrolowanym rozrostem krzewów i samosiewów.

Brak pomników przyrody oraz rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

• Brak systematycznej pielęgnacji.
• Występująca jemioła pospolita.
• Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz jest jedną z nielicznych pamiątek po istnieniu protestanckich potomków osadników olęderskich, którzy założyli wieś Stawki. Wartość ta uległa zatraceniu w momencie kiedy zabrakło ewangelickich mieszkańców tego terenu. Stosunkowo późne włączenie Stawek w obręb miasta Toruń w 1938 r. oraz traktowanie przez dziesiątki lat tego cmentarza jako obcego, a nawet jako już nie istniejącego spowodował, iż nie zapisał się on w pamięci torunian. Obecni mieszkańcy traktują to miejsce w większości z obojętnością,  w najgorszym przypadku jako wygodne miejsce do libacji i pozbywania się odpadów. W ramach przywracania pamięci “ewangelickiej atlantydzie”, miejsce znajduje się w internetowej bazie zapomnianych cmentarzy Lapidaria. Podjęcie prac porządkowo-remontowych umożliwiłoby przywrócenie sfery sacrum, a tym samym wartości kulturowej miejsca spoczynku.

   4.        Wytyczne dotyczące prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

• Oczyszczenie nagrobków z mchu i ziemi.
• Oczyszczenie, odczytanie i inwentaryzacja postumentu z inskrypcją zapisaną kursywnie.
• Zabezpieczenie kamienia środkiem biobójczym.
• Zabezpieczenie pozostałych elementów nagrobków przed przed przemieszczaniem.

              4.2.        Budynki cmentarne

-

              4.3.        Bramy i ogrodzenia

• Zaleca się wykonanie ogrodzenia siatki i zamykanej na stałe furtki, ze względu na osoby wyrzucające na cmentarz śmieci.

              4.4.        Alejki

• Opracowanie koncepcji komunikacji na cmentarzu.

              4.5.        Zieleń

• Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem.
• Opracowanie analizy historycznej kompozycji przestrzennej z projektem zieleni.
• Oczyszczenie terenu z samosiewów, a w szczególności usunięcie nadmiaru lilaka, łącznie z wykarczowaniem korzeni, zwłaszcza z wnętrz obmurowań.
• Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.

              4.6.        Pozostałe elementy

• Usunięcie wszystkich śmieci z terenu cmentarza.

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

• Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
• Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. Henryk Grecki, 1994.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00045868/9 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 26.11.2013].

2. Z. Kwiatkowski, Moje Stawki. Fragment wspomnień, http://www.stawki.org/node/113 [dostęp: 06.12/2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. 3077 Podgorz, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1878.

2. Plany cmentarza zawarte w Karcie Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1.K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, [w:] “Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. IV, Poznań 1958.

2. R. Heuer, Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] Mitteilungen des Coppernicus-VereinsfürWissenschaft und Kunst, Heft 42, 1934, S. 122-155.

              7.5.        Artykuły prasowe

1. M. Neumann, O ludziach, o których pamięć zginęła, “Nowości” wyd. internetowe z 18 grudnia 2008 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=988&NrSection=1&NrArticle=123489 [dostęp: 26.11.2013].

2. S. Spandowski, Opowiedźcie nam, jak tutaj kiedyś było, “Nowości”, wyd internetowe z 4 marca 2010 r., http://www.nowosci.com.pl/look/nowosci/article.tpl?IdLanguage=17&IdPublication=6&NrIssue=1355&NrSection=1&NrArticle=164095 [dostęp: 06.12.2013].

              7. 6.       Inne

1. Strona cmentarza ewangelickiego przy ul. Łącznej, http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-stawki [dostęp: 05.12.2013]