Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Poznańska 104, tel. 56 657-14-10

   1.         Dane podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz parafialny pw Św. Piotra i Pawła. Nazywany często podgórskim cmentarzem starym w opozycji do cmentarza nowego, na Kluczykach.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, rzymskokatolicki.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, czynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Podgórzu, przy ul. Poznańskiej 104, ok. 500 m na zachód od ratusza podgórskiego. Od północy graniczy z terenami kolejowymi, od wschodu z zabudowaniami, o południa z ul. Poznańską, a od zachodu z nieużytkami i budynkami usługowymi.

Teren wydzielony katastralnie - obręb 70, działka ewidencyjna nr 173 o powierzchni 0,63 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność Prowincji Św. Franciszka z Asyżu Zakonu Braci Mniejszych, Franciszkanów w Polsce z siedzibą w Poznaniu, prowadzących przyklasztorną parafię pw Św. Apostołów Piotra i Pawła w Toruniu, ul. Poznańska 49, tel. (56) 657-14-10, http://franciszkaniewtoruniu.net

Obszar sklasyfikowany jako tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (Bz).

Księga wieczysta nr TO1T/00000037/8.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/230 z 1 czerwca 1987 r.

Osobno wpisane:

  • zespół architektoniczno-rzeźbiarski “Golgota”, nr rej.: j. w.
  • kaplica grobowa rodziny Jaugsch i Kuras, nr rej.: j. w.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

            Cmentarz objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego “Podgórz” przyjętym przez Radę Miasta Torunia uchwałą nr 696/98 z 16.04.1998 w którym widnieje pod symbolem ZC-9. Przeznaczenie: cmentarz.

   2.        Rys historyczny

Początki cmentarza nierozerwalnie związane są z istniejącym w tym miejscu już w II poł. XVI w. kościołem parafialnym, wzniesionym na nowo w 1651 r. i konsekrowanym pod wezwaniem Św. Anny. Wg przekazów zlokalizowany wokół kościoła cmentarz miał płot, który Francuzi wykorzystali do budowy przeprawy przez Wisłę. W 1813 r. kościół św. Anny, podobnie jak cała zabudowa Podgórza, został spalony przez przez wojska napoleońskie. Świątyni nie odbudowano, postanowiono jedynie założyć w tym miejscu ponownie cmentarz. W 1897 r. podczas pobierania materiału do budowy wału przeciwpowodziowego w pobliżu zamku dybowskiego natrafiono na wiele ludzkich kości, które zebrano i pochowano na tym cmentarzu. W jego centrum, w 1911 r., usytuowano zespół architektoniczno-rzeźbiarski przedstawiający ukrzyżowanie. Podobno Kalwaria stoi w miejscu dawnego kościoła Św. Anny jednak nigdy tego nie udowodniono. 

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz jest wyjątkowy, nie tylko w skali Torunia, ze względu na centralnie umieszczony zespół architektoniczno-rzeźbiarski przedstawiający Ukrzyżowanie. Jest on złożony z figur Chrystusa wiszącego na krzyżu, u jego stóp klęczącej Marii Magdaleny; po lewej stronie znajduje się Jan Chrzciciel, a po prawej postać Matki Boskiej. Figury tworzące kalwarię zostały sprowadzone z Francji, wykonano je w firmie Union artistique de Vacoulers. Analogiczne kalwarie znajdują się we Francji, m.in. w Praye i Saxon – Sion oraz na cmentarzu w Limoux. Na terenie Polski, w województwie dolnośląskim w miejscowości Góra, znajduje się na miejscowym cmentarzu parafialnym kamienna Grupa Ukrzyżowania pochodząca z początku XXw. Natomiast, wg danych umieszczonych w białej karcie cmentarza, postument kalwarii zaprojektował i wykonał w 1911 r. Julian Wyrzykowski. Odpowiedzialny był także za projekt ogrodzenia. Kalwaria miała powstać na zlecenie proboszcza Domachowskiego.

Układ cmentarza przybierający kształt prostokąta jest regularny, podporządkowany centralnie umieszczonej kalwarii. Grupa Ukrzyżowania umieszczona w najwyższym punkcie terenu, na wprost bramy wejściowej cmentarza. Na zachód od niej teren cmentarza łagodnie opada tarasami. Pejzaż cmentarza kształtuje właśnie zróżnicowanie wysokości terenu w poszczególnych jego częściach, obecność starodrzewu oraz dosyć luźne rozłożenie nagrobków. Powoduje to, że w pewnym sensie, cmentarz ma charakter malowniczego parku.

Na cmentarz prowadzi jedna brama, usytuowana od strony ulicy Poznańskiej, posiadająca dużą wartością artystyczną, o widocznych cechach secesyjnych, charakteryzujących jej metalowe elementy. Również parkan cmentarny od strony ulicy posiada dekoracyjny walor.

Poza kalwarią kolejnym wyróżniającym ten cmentarz elementem jest kaplica nagrobna, jedyna tego typu w Toruniu. Obiekt ten, upamiętniający miejsce pochówku rodziny Jaugsch, zbudowany jest na planie kwadratu i przykryty kopułą. Znajduje się w północno-wschodniej części cmentarza. Wewnątrz kaplicy umieszczono figurę Żałobnicy, trzymającej w objęciach urnę.

Również unikatowym obiektem, najprawdopodobniej ostatnim tego typu zachowanym na terenie obecnego Torunia, jest  metalowy krzyż osadzony na niewysokim, także metalowym postumencie. Znajduje się pod ogrodzeniem cmentarza w jego zachodniej części. Obecnie zaznacza ona miejsce pochówku Bolesława Licznerskiego, jednak jest to wtórnie osadzona tabliczka z nazwiskiem zmarłego, pod którą być może znajduje się zachowane nazwisko osoby, na której grobie pierwotnie się ona znajdowała. Na rewersie krzyża widoczna jest data 1900, natomiast na awersie widać, spod warstwy rdzy, klepsydrę.

Opisywany cmentarz stanowi ciekawy zbiór nagrobków, o stylistyce typowej dla okresu lat 20-30 XX, w formie aediculi, czyli pomnika złożonego z pionowej ściany, zwieńczonej naczółkiem i flanowanej kolumnami, tworzącego rodzaj płytkiej niszy. Wewnątrz aediculi umieszczano inskrypcje upamiętniające zmarłych, a także często posągi Chrystusa lub Matki Boskiej. Tego typu nagrobków na cmentarzu znajduje się około dziesięciu. Tylko dwa spośród nagrobków sprzed 1945 r. są sygnowane (KaminskiBriesenWpr, Piątkiewicz Toruń)

We wschodniej części cmentarza, gdzie dominują nagrobki o większych rozmiarach, zachowało się kilkanaście kutych metalowych ogrodzeń pól grobowych. W większości są one niestety niekompletne i złożone z elementów pochodzących z różnych wcześniejszych miejsc pochówku. Tym nie mniej są one cennym fragmentem obrazu cmentarza. Niektóre z nich noszą cechy konkretnego stylu, są wśród nich ogrodzenia secesyjne i neogotyckie.

              3.2.        Wartości historyczne

Najstarszy nagrobek: żeliwny krzyż, obrośnięty przez drzewo upamiętniający zmarłych Ignacego Gryczyńskiego (1807-1855) i Maryannę Gryczyńską (1816-1884).

Zasłużeni pochowani:

  • Ks. Kazimierz Siuchniński (1830-1885) - proboszcz parafii podgórskiej od 1860 r.
  • Michalina Jastrzębska (zm. 1936r.) – nauczycielka z Małej Nieszawki, obrońca Lwowa, odznaczona Krzyżem Walecznych.
  • Robert Tirczakowski (1967-2012) – założyciel Fundacji Historii Polskiej Broni Pancernej, odznaczony srebrnym krzyżem zasługi, popularyzator historii Wojska Polskiego.
  • Rodzina Jaugsch - właściciele “Wytwórni Bekonów i Szynek S. Jaugsch i S-ka”, jedna z najbogatszych rodzin toruńskich, od II połowy XIX wieku handlowali w Toruniu nierogacizną.
  • Julian  Wykrzykowski - radca budowlany, budowniczy nowego ratusza na Podgórzu.

Inskrypcje (zachowana oryginalna pisownia):

Tu spoczywa w Bogu |nasz najstarszy syn | i kochany brat |Jan Bachórski | ur. 4. 3. 1923 r. | po powrocie pięcioletniej | niewoli, zdążył zaledwie | przebyć kilka dni w | gronie naszym | um. 20. 6. 1945 r. | R.I.P.

Tu spoczywa w Bogu | nasz najukochańszy synek, | braciszek i wnuczek | Ś.p. | Witold | Joachim | Hirsch |ur. 30. VI. 1925 r. | um. 29. XI. 1931 r. | Ach choć nam ciebie żal, | Idź kochanie nasze | Śpij jusz z Bogiem wdal!

              3.3.        Wartości przyrodnicze

 

Ogólny stan zachowania: dobry/średni.

Założenie cmentarne znajduje się na terenie o urozmaiconej powierzchni, co warunkuje jego zagospodarowanie, kwartały podzielone nasadzeniami alejowymi i szpalerowymi, nie w pełni zachowanymi z licznymi objawami próchnicy.

Skład gatunkowy

 

drzewa

gatunek dominujący: klon pospolity

 

gatunki uzupełniające: grab pospolity, dąb szypułkowy, klon jawor, kasztanowiec biały, lipa drobnolistna, buk pospolity, świerk pospolity, świerk kłujący

krzewy

jałowiec pospolity, żywotnik zachodni, bukszpan wieczniezielony, mahonia pospolita

pozostałe

bluszcz pospolity

starodrzew

śr.: 50-100 cm

klon pospolity, lipa drobnolistna, buk pospolity, dąb szypułkowy

 

Brak pomników przyrody oraz rzadkich i okazowych gatunków roślin.

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji
  • Występowanie jemioły pospolitej
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka
  • Kolizje drzew z elementami małej architektury   

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz jest miejscem pochówku wielu zasłużonych mieszkańców Podgórza mających wpływ na jego rozwój w czasach gdy nie stanowił jeszcze części Torunia. Niecałe 3 lata temu stowarzyszenie Nasz Podgórz zamontowało tablicę informacyjną  jednak nie odnosi się ona do cmentarza, a do nieistniejacego kościoła Św. Anny.

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

  • Konserwacja metalowego nagrobka (obecnie Bolesława Licznerskiego).
  • Konserwacja najstarszego zachowanego nagrobka (Ignacego Gryczyńskiego) i wyeksponowanie go poprzez usunięcie elementów zasłaniających go.
  • Konserwacja metalowych ogrodzeń pól grobowych.
  • Oczyszczenie z mchu wielu starych, pozbawionych opieki nagrobków.
  • Nowe pochówki, które pojawiają się na cmentarzu powinny być dostosowane charakterem do historycznego otoczenia. Należy unikać wykładania najbliższego otoczenia pomnika kostką oraz niedostosowania wielkości nagrobków do sąsiednich (zwłaszcza ustawiania większych pomników). Również ich kształt i materiał, z którego są wykonane nie powinien dominować nad historycznymi nagrobkami. Wskazane są proste bryły geometryczne i neutralne kolory, najlepiej odcienie szarości. Unikać należy, popularnych obecnie, asymetrycznych, krzywolinijnych kształtów tablic nagrobnych, czy egzotycznych gatunków kamienia o nietypowej kolorystyce, a także dużej ilości ciemnego kamienia.

              4.2.        Budynki cmentarne

  • Uzupełnienie brakującego zwieńczenia kaplicy rodziny Jaugsch (krzyż).

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

  • Remont murowanego ogrodzenia: w części zewnętrznej głównie usunięcie niefachowych i szpecących napraw z partiach ceglanych muru, w części wewnętrznej naprawy sypiącego się tynku.

              4.4.        Alejki

-

              4.5.        Zieleń

  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych, w szczególności uprzątnięcie listowia z terenu cmentarza, ze względu na brak opieki rodzin zmarłych w większości przypadków.
  • Skorygowanie kształtu coraz mniej czytelnych mogił ziemnych w zachodniej części cmentarza.
  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem i projektem nasadzeń.

              4.6.        Pozostałe elementy

-

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Konieczność wykonania nowego szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków.
  • Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.
  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, informację o wpisaniu go do rejestru zabytków, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  • Włączenie cmentarza do społecznej kwesty organizowanej przez ToMiTo i Urząd Miasta Torunia.

Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 1. Widok cmentarza od ul. Poznańskiej
Fot. 1. Widok cmentarza od ul. Poznańskiej
Fot. 2. Ogrodzenie cmentarza.
Fot. 2. Ogrodzenie cmentarza.
Fot. 3. Secesyjna brama cmentarza, widok z ul. Poznańskiej.
Fot. 3. Secesyjna brama cmentarza, widok z ul. Poznańskiej.
Fot. 4. Mało estetyczny pojemnik na śmieci - tuż za bramą cmentarza.
Fot. 4. Mało estetyczny pojemnik na śmieci - tuż za bramą cmentarza.
Fot. 5. Fragment ogrodzenia w stylu neogotyckim, k. XIX w..
Fot. 5. Fragment ogrodzenia w stylu neogotyckim, k. XIX w..
Fot. 6. Widok spod kalwarii w stronę torów kolejowych.
Fot. 6. Widok spod kalwarii w stronę torów kolejowych.
Fot. 7. Widok spod kalwarii w stronę ul. Poznańskiej.
Fot. 7. Widok spod kalwarii w stronę ul. Poznańskiej.
Fot. 8. Kalwaria na cmentarzu.
Fot. 8. Kalwaria na cmentarzu.
Fot. 9. Grupa pasyjna - zbliżenie.
Fot. 9. Grupa pasyjna - zbliżenie.
Fot. 10. Okładka katalogu zrzeszenia artystycznego Vacouleurs na 1893 r.
Fot. 10. Okładka katalogu zrzeszenia artystycznego Vacouleurs na 1893 r.
Fot. 11. Analogiczna kalwaria - Cmentarz Saint Martin de Limoux aut. zrzeszenia Vacouleurs.
Fot. 11. Analogiczna kalwaria - Cmentarz Saint Martin de Limoux aut. zrzeszenia Vacouleurs.
Fot. 12. Typowy nagrobek z przełomu wieków, wymaga interwencji konserwatorskej. Napis nieczytelny.
Fot. 12. Typowy nagrobek z przełomu wieków, wymaga interwencji konserwatorskej. Napis nieczytelny.
Fot. 13. Typowy nagrobek z przełomu wieków, wymaga interwencji konserwatorskej. Napis nieczytelny.
Fot. 13. Typowy nagrobek z przełomu wieków, wymaga interwencji konserwatorskej. Napis nieczytelny.
Fot. 14 Biskwitowy, XIX-wieczny aniołek na nagrobku Krystyny Wodzińskiej (zm. 1972).
Fot. 14 Biskwitowy, XIX-wieczny aniołek na nagrobku Krystyny Wodzińskiej (zm. 1972).
Fot. 15 Nagrobek wymagający interwencji konserwatorskiej. Płyta destrukt, warstwa mchu i porostów.
Fot. 15 Nagrobek wymagający interwencji konserwatorskiej. Płyta destrukt, warstwa mchu i porostów.
Fot. 16. Detal-klęczący anioł.
Fot. 16. Detal-klęczący anioł.

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1994.

2. E. Piskorska, Cmentarze katolickie na Podgórzu. Dokumentacja naukowo-historyczna wykonana na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytków w Toruniu, fot. Bohdan Horbaczewski. Toruń, [s.a.].

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00000037/8 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 03.12.2013].

2. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r., http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 03.12.2013].

              7.3.        Plany i mapy

1. 3077 Podgorz, TopographischeKarte (Meßtischblatt) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1878.

2. Plan cmentarza w Kartach Cmentarza.

              7.4.        Opracowania

1. K. Ciesielska, K. Zakrzewski, 450 lat toruńskiego Podgórza, 1555-2005, Toruń: ToMiTo, 2005, s. 41-53.

              7.5.        Artykuły prasowe

-

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia, http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 03.12.2013].

2. Calvaire du cimetière Saint Martin de Limoux, http://rennes-le-chateau-en-quete-de-verite.e-monsite.com/accueil/page-5.htm [dostęp: 03.12.2013].

3. Okładka katalogu zrzeszenia artystycznego Vaucoulers, http://www.inventaire.culture.gouv.fr/referentiels/Telecharg/UIA_Vaucouleurs/institut%20catho200601.JPG [dostęp: 03.12.2013].

4. Wspomnienie o Robercie Tiraczkowskim, http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,robert-tirczakowski-1967-2012,10548 [dostęp: 03.12.2013].