Cmentarz rzymskokatolicki, ul. Wybickiego 78-80, tel. 56 622-26-03

   1.        Dane Podstawowe

              1.1.        Nazwy cmentarza (dawne i obecne)

Oficjalna nazwa: cmentarz parafialny pw. NMP. Z powodu położenia pomiędzy dwiema ważnymi arteriami, ulicami Wybickiego oraz  Żwirki i Wigury mieszkańcy stosują dwie tożsame nazwy: cmentarz przy ul. Wybickiegocmentarz przy ul. Żwirki i Wigury. Na dawnych mapach funkcjonuje jako cmentarz Marii Panny.

              1.2.        Rodzaj

Cmentarz wyznaniowy, rzymskokatolicki. Istnieją dwa nagrobki prawosławne.

              1.3.        Status

Cmentarz dawny, istniejący, czynny.

              1.4.        Lokalizacja

Cmentarz położony na Przedmieściu Chełmińskim pomiędzy ulicami Żwirki i Wigury 56 oraz Wybickiego 78-80, ok. 200 m. na wschód od skrzyżowania tej ostatniej z Szosą Chełmińską. Od północy sąsiaduje z ul. Żwirki i Wigury, od wschodu z zabudową wielorodzinną, od południa z ul. Wybickiego, a od zachodu z garażami i zabudową wielorodzinną.

Obszar wydzielony katastralnie - obręb 37, działka ewidencyjna nr 295 o powierzchni 4,44 ha.

              1.5.        Podmiot zarządzający

Własność parafii rzymskokatolickiej pw Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. ks. Stefana Frelichowskiego w Toruniu, ul. Panny Marii 2, tel. (56) 622-26-03, http://www.wnmptorun.diecezja.torun.pl/. Cmentarz użytkowany jest również przez parafię rzymskokatolicką pw Św. Józefa na Bielanach.

Obszar sklasyfikowany jako zurbanizowane tereny niezabudowane (Bp).

Księga wieczysta nr TO1T/00012156/5.

              1.6.        Wpis do rejestru zabytków

Obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr rej.: A/555 z 26 sierpnia 1991 r.

              1.7.        Ustalenia dotyczące cmentarza w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Obszar cmentarza nie posiada aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego.

   2.        Rys historyczny

Cmentarz założony w 1919 r. po wieloletnich staraniach parafii NMP o założenie osobnego miejsca pochówku z powodu przepełnienia użytkowanej części cmentarza Św. Jerzego. Obszar nie uległ zmianie do dziś. Od 1950 r. użytkowany także przez parafię pw Św. Józefa.

   3.        Ocena wartości cmentarza

              3.1.        Wartości architektoniczne

Cmentarz został założony na planie wydłużonego wieloboku, z dwiema równoległymi alejami pośrodku, przeciętymi czterema poprzecznymi alejami. Podzielony jest na 16 nierównej wielkości kwater. Prowadzą do niego dwie bramy: od południa od ul. Wybickiego i od północy od ul. Żwirki i Wigury, po stronie wschodniej i zachodniej znajdują się mniejsze furtki. Najstarsze groby zachowały się w południowej części cmentarza i pochodzą z lat 30-tych XX w oraz wzdłuż głównych alei.

W części zachodniej zgrupowana jest większość wysokich drzew, przez co ma ona  odmienny charakter od terenu położonego po wschodniej stronie, gdzie kwatery są rozleglejsze i prawie pozbawione roślinności. Mniej więcej w połowie długości cmentarza, po wschodniej stronie, wyznaczono miejsce pochówku żołnierzy Armii Czerwonej, poległych w styczniu 1945r. Ma ono postać wolnego terenu z wzniesionym w centralnym punkcie pomnikiem, nawiązującym formą do piramidy. Również po wschodniej stronie swoje miejsce pochówku posiadają Redemptoryści.

Wzdłuż głównych alei ciągnie się, z przerwami, szereg grobowców rodzinnych, bądź ogrodzonych metalowymi kratami pól grobowych (sygnatury: Marquardt Thorn, pozostałe nieczytelne). Na niektórych z nich zachowały się małe historyczne owalne emaliowane plakietki z numerami nagrobków. Grobowce są dosyć szerokie i optycznie dodatkowo poszerzają aleję, przez to, że nagrobki są cofnięte wgłąb pól grobowych. Dzięki temu najbardziej malowniczą część cmentarza stanowią właśnie główne trakty. Ciągi piesze nie są w żaden sposób utwardzone.

Większość  nagrobków pozbawiona jest wyróżniających je walorów artystycznych. Są to współczesne, masowe wyroby. Poza głównymi alejami nagrobki są ułożone dosyć ciasno, co powoduje wrażenie natłoku. Wśród współczesnych nagrobków wyróżnia się pomnik nagrobny Michaliny Sochowskiej (zm. 2005r.), w formie z grubsza ociosanego kamienia, z którego wyłania się kobieca postać, a po jej lewej stronie umieszczono wysoki, metalowy krzyż. Innym ciekawym pomnikiem jest monument na grobie aktora Mieczysława Szpakiewicza, nawiązujący swoim kształtem do falującej teatralnej kurtyny.

Zachowane starsze nagrobki, pochodzące sprzed II wojny światowej, należą do typowych dla swojego okresu i powstały w lokalnych warsztatach kamieniarskich. Znaleziono syganturę Kuczyńskiego, wiadomo też, że nagrobki na tym cmentarzu wykonywał zakład Kilanowskiego i Trenka. Z kolei nagrobek rodziny Chojnackich powstał w Brodnicy w pracowni Bielawskiego. To jeden z zaledwie dwóch przykładów dzieł wykonanych przez twórców spoza Torunia na terenie prawobrzeżnej części miasta. Poza Veraiconami, rzeźbami Jezusa i wykonywanymi masowo aniołami możemy doszukać się nagrobka Marji z RužičkówFroniowej (zm. 1925 r.) - postumentu zbliżonego w formie do obelisku, na którym umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą ptasie pióro. Wyróżnić należy także tumbę upamiętniającą państwa Gumińskich, w której część inskrypcyjną poziomej płyty wypełniono marmurem.

Część z pomników nagrobnych powstała dzięki wtórnemu użyciu kamienia pochodzącego z innych nagrobków. Często na ich odwrocie widoczny jest ślad po skutej inskrypcji, w wyjątkowych przypadkach nie trudzono się nawet o usunięcie napisu i wciąż jest on czytelny. Jest to specyficzne świadectwo historii, które odnajdziemy także na innych toruńskich cmentarzach.

              3.2.        Wartości historyczne

Najstarszym nagrobkiem, według dokumentacji przechowywanej w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu jest postument z krzyżem upamiętniający Katarzynę Gurtowską z domu Gościmińską (1866-1919), w czasie wizji lokalnej nie zdołano jednak go zlokalizować w miejscu zaznaczonym na planie cmentarza (prawdopodobnie zlikwidowany). Do najstarszych należy zatem nagrobek Antoniego Karola Gerke (1864-1920). Co ciekawe, spoczywają tutaj dwie osoby wyznania prawosławnego: Aleksander Dubowik (1939-2009) oraz Eugeniusz Szmakow (1896-1966).

Zasłużeni pochowani:

Na cmentarzu spoczywa kilkadziesiąt osób zasłużonych. Są wśród nich znani pracownicy naukowi UMK (m.in. Władysław Bojarski, Zbigniew Brochwicz, Jerzy Serczyk), lokalni i regionalni działacze kulturalni i społeczni z czasów zaborów oraz okresu międzywojennego i powojennego (Feliks Bobowski, Stanisław Celichowski, Bogdan Durmowicz) członkowie i dowódcy polskich organizacji wojskowych (Wanda Ostaszewska, Sylwan Stankiewicz, Wacław Wytyk), sportowcy (Zbigniew Raniszewski, Michał Rose, Józef Rembecki), osoby duchowne (ks. Paweł Goga, ks. Alojzy Grodkowski, ks. Marian Pączek), lekarze (Stanisław Gawiński, Stefan Myszka, Stanisław Zmyślony) oraz osoby ze środowisk artystycznych (Edward Karniej, Tadeusz Pelc, Mieczysław Szpakiewicz). Cmentarz jest również miejscem pochówku żołnierzy Armii Czerwonej poległych w walkach o wyzwolenie Torunia spod okupacji hitlerowskiej w styczniu 1945 r.

Inskrypcje (zachowana oryginalna pisownia):

W świecie ducha niema | Zapomnienia

(nagrobek Fryderyki i Mieczysława Gumińskich)

Matko, byłaś nam | najlepsza przewodniczka | na ziemi. | Utoruj nam także | droge do Boga.  

(nagrobek anonimowy)

              3.3.        Wartości przyrodnicze

Ogólny stan zachowania: dobry/średni.

Bardzo bogaty i różnorodny skład gatunkowy szaty roślinnej.Aleja główna i aleje boczne wysadzane egzemplarzami lipy drobnolistnej dobrze zachowanymi, w pozostałej przestrzeni cmentarza rosną pojedyncze egzemplarze starodrzewia a całość uzupełniają współczesne nasadzenia.

Skład gatunkowy:

 

drzewa

gatunek dominujący: lipa drobnolistna,

 

gatunki towarzyszące: dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata, klon jawor, klon pospolity, klon jesionolistny, kasztanowiec biały, jesion odm. zwisająca, jesion wyniosły, topola włoska, topola biała, świerk pospolity, robinia biała, glediczja trójcierniowa, świerk kłujący odm. srebrna

krzewy

żywotnik zachodni, cis pospolity, jałowiec, róża, mahonia pospolita, ligustr pospolity

pozostałe

byliny, bluszcz pospolity przy nagrobkach i porastający drzewa

starodrzew

(śr.: 50-100 cm)

kasztanowiec biały,brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy, topola włoska (> 100 cm), klon pospolity, klon jesionolistny,  klon jawor

Brak pomników przyrody, gatunkiem rzadkim jest jesion wyniosły odm. zwisająca. Egzemplarzem okazowym jest dąb szypułkowy o średnicy pnia 97 cm.

Zagrożenia:

  • Brak systematycznej pielęgnacji.
  • Występujące egzemplarze jemioły pospolitej.
  • Możliwość żerowania szrotówkakasztanowcowiaczka.
  • Budowa trasy średnicowej, osłonięcie cmentarza od strony ul. Wybickiego ekranami - zaburzenia w krajobrazie.

              3.4.        Wartości kulturowe

Cmentarz ten, obok cmentarza św. Jerzego, jest miejscem pochówku zasłużonych torunian. Świadczy o tym ilość pochowanych tam nauczycieli akademickich, lekarzy, żołnierzy walczących na różnych frontach. To miejsce chętnie odwiedzane i ważne,  także ze względu na spoczywanie na nim bliskich zmarłych z rodzin zwykłych mieszkańców Torunia. 

Niestety cmentarz stracił wiele na wartości i atrakcyjności, gdy w latach 2008-10 zlikwidowano część nieopłaconych grobów (karteczki o nieopłaceniu grobów znajdowano nawet na nagrobkach prezentujących dużą wartość architektoniczną). Systematyczne usuwanie roślinności zmniejszyło również walor tego cmentarza jako miejsca spacerów i odpoczynku. Dawny klimat tego miejsca zanika. W chwili obecnej na pierwszy plan wysuwają się nowe pochówki, w 2008 roku (przy poprzedniej dokładniejszej wizji lokalnej) dominował jednak autentyczny klimat cmentarza z przełomu wieków. Zlikwidowano również autentyczną zabudowę wokół cmentarza. Brak już budynku, który mógł być kostnicą, a w miejsce dawnej zabudowy Chełmińskiego Przedmieścia, cmentarz otoczony został przez wysokie bloki mieszkalne (budowa 2009 r.) oraz trasę średnicową. Stanowi to zagrożenie dla cmentarza, jego estetyki i atmosfery zadumy. Istnieje zagrożenie, że cmentarz ten będzie coraz rzadziej wybierany jako miejsce pochówku przez toruńskie rodziny.

   4.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych

              4.1.        Nagrobki

  • Należy zaprzestać usuwania najstarszych nagrobków, jeśli są one nieopłacone przez dysponentów grobu. Zwłaszcza, jeśli jest na nich czytelne nazwisko zmarłego i data jego śmierci, a także jeśli nagrobek posiada np. rzeźbę lub metalowe ozdobne ogrodzenie. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zniknął bezpowrotnie najstarszy nagrobek świadczący o tym jak długa jest historia cmentarza. Usunięcie pomników sprzed II W.Ś. spowoduje, że cmentarz utraci swój indywidualny charakter i nie będzie się niczym wyróżniać od współczesnych cmentarzy, chociaż niedługo będzie obchodzić swoje 100-lecie.
  • Ważne jest, aby nowe pochówki, pojawiające się wzdłuż głównych alei lipowych, nie psuły charakteru tego miejsca, również stanowiącego o jego wartości. Nie powinny wychodzić poza obrys sąsiadujących grobów.  W przypadku, w którym nowy pomnik powstaje w obrębie ogrodzonego pola grobowego, gdzie zachowane zostają stare nagrobki, nowy bezwzględnie nie powinien ich zasłaniać, ani powinny być usuwane stare nazwiska.
  • Przy podejmowanych pracach remontowych nie wolno używać cienkowarstwowych tynków akrylowych (gotowych zapraw, popularnie stosowanych np. przy wykończeniu ocieplanych elewacji). Przykładem takiego niewłaściwie przeprowadzonego remontu jest nagrobek  Lisewskich i Lisów, znajdujący się przy jednej z głównych alei. Użycie tego typu gotowego tynku do naprawy lastryka, powoduje zatarcie kształtu oryginalnej dekoracji, znacznie utrudnia wysychanie nagrobka, stale zawilgoconego przez wodę pochodzącą z gruntu, co więcej jest metodą nietrwałą.
  • Wyczyszczenie marmurowej płyty na tumbie państwa Gumowskich.
  • Wycięcie korzeni wybijajacych nagrobek Alfonsa Halk-Łebińskiego. Ma postać poziomej płyty z herbem szlacheckim.

              4.2.        Budynki cmentarne

  • Budynek gospodarczy, opisywany w niektórych opracowaniach jako kostnica, wymaga podjęcia natychmiastowych prac remontowych. W swoim obecnym stanie stanowi zaproszenie do aktów wandalizmu.

              4.3.        Bramy i ogrodzenie

  • Brama od strony ul. Żwirki i Wigury wymaga remontu, zwłaszcza jej metalowe skrzydła, których dolna część jest mocno skorodowana.

              4.4.        Alejki

  • Ze względu na wygodę odwiedzających cmentarz zaleca się utwardzenie nawierzchni w głównych alejach.

              4.5.        Zieleń

  • Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej z gospodarką drzewostanem.
  • Prowadzenie bieżących prac pielęgnacyjnych.
  • Można zastanowić się nad nasadzeniami osłonowymi drzew od strony trasy średnicowej, a po kilku-kilkunastu latach w miarę wzrostu drzew o usunięcie najbliżej znajdujących się ekranów akustycznych.

              4.6.        Pozostałe elementy

-

   5.        Wytyczne dotyczące przeprowadzenia prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych

  • Konieczność wykonania szczegółowego opracowania historyczno-konserwatorskiego dla całego cmentarza włącznie z wykonaniem fotograficznej dokumentacji najcenniejszych nagrobków.
  • Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej cmentarzowi.
  • Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, informację o wpisaniu go do rejestru zabytków, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
  • Stworzenie strony internetowej poświęconej cmentarzowi wraz z wyszukiwarką zmarłych.

   6.        Dokumentacja fotograficzna cmentarza

Fot. 1. Brama od strony ul. Wybickiego.
Fot. 1. Brama od strony ul. Wybickiego.
Fot. 2. Brama od strony ul. Żwirki i Wigury.
Fot. 2. Brama od strony ul. Żwirki i Wigury.
Fot. 3. Nieistniejąca, prawdopodobna kostnica.
Fot. 3. Nieistniejąca, prawdopodobna kostnica.
Fot. 4. Pomieszczenie gospodarcze.
Fot. 4. Pomieszczenie gospodarcze.
Fot. 5. Aleja główna.
Fot. 5. Aleja główna.
Fot. 6. Kwatera Redemptorystów.
Fot. 6. Kwatera Redemptorystów.
Fot. 7. Krzyż cmentarny.
Fot. 7. Krzyż cmentarny.
Fot. 8. Obelisk ku czci żołnierzy Armii Czerwonej.
Fot. 8. Obelisk ku czci żołnierzy Armii Czerwonej.
Fot. 9. Najstarszy nagrobek, Antoniego Gerke.
Fot. 9. Najstarszy nagrobek, Antoniego Gerke.
Fot. 10. Jedna z nieczytelnych sygnatur.
Fot. 10. Jedna z nieczytelnych sygnatur.
Fot. 11. Wymagająca naprawy brama żeliwna.
Fot. 11. Wymagająca naprawy brama żeliwna.
Fot. 12. Odnowiona brama z wizerunkiem anioła.
Fot. 12. Odnowiona brama z wizerunkiem anioła.
Fot. 13. Część starych nagrobków była numerowana.
Fot. 13. Część starych nagrobków była numerowana.
Fot. 14. Powtórnie wykorzystana tabliczka inskrypcyjna.
Fot. 14. Powtórnie wykorzystana tabliczka inskrypcyjna.
Fot. 15. Nagrobek ks. prob. Mariana Pączka
Fot. 15. Nagrobek ks. prob. Mariana Pączka
Fot. 16. Nagrobek ks. prob. Pawła Gogi.
Fot. 16. Nagrobek ks. prob. Pawła Gogi.

   7.        Bibliografia

              7.1.        Źródła niepublikowane

1. Karta Cmentarza, oprac. J. Jaszewska, K. Kotula, 1987.

2. Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1994.

              7.2.        Źródła drukowane

1. Księga wieczysta nr TO1T/00012156/5 dostępna w Centralnej Bazie Danych Ksiąg Wieczystych,http://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/pdcbdkw.html [dostęp: 29.11.2013].

2. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 30 września 2013 r.,http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.13/KUJ-rej.pdf [dostęp: 03.12.2013].

              7.3.        Mapy i plany

1. Plan cmentarza w Kartach Cmentarza.

2. J. Röder, Plan miasta Torunia, Toruń: Zakład Graficzny “Sztuka”, 1934.

              7.4.        Opracowania

1. M. Niedzielska, Toruńskie cmentarze, Toruń: Towarzystwo Naukowe Toruń, 1992, s. 59-60.

              7.5.        Artykuły prasowe

-

              7.6.        Inne

1. Geoportal miasta Torunia,http://mapa.um.torun.pl/ [dostęp: 29.11.2013].

2. Ogólnopolska Komputerowa Baza Cmentarzy Wojennych,http://groby.radaopwim.gov.pl/ [dostęp: 06.12.2013].