Historia

Historia toruńskich cmentarzy 

W pierwszym okresie istnienia Torunia (jak i każdego miasta średniowiecznego) chowano zmarłych najczęściej w podziemiach kościołów oraz na przyległych doń placach (Kościoła św. Janów, Kościoła NMP, Kościoła św. Jakuba i Kościoła św. Mikołaja). Z biegiem czasu, gdy na skutek braku wolnych miejsc kościoły i okalające je tereny stały się cmentarzami ekskluzywnymi, głównymi miejscami pogrzebowymi stały się cmentarze przy kaplicach położonych u wylotu głównych bram, poza murami miejskimi. W 1794 roku władze miejskie wydały zakaz grzebania zmarłych w obrębie murów miejskich. Z kolei w czasie Księstwa Warszawskiego, w trakcie rozbudowy twierdzy, zlikwidowano wszystkie budowle w pasie umocnień, w tym także cmentarze. Po tych wydarzeniach założono nowe miejsca grzebania zmarłych, już w większej odległości od zwartej zabudowy, na ówczesnych odległych przedmieściach.

Do XVI wieku cmentarze pozostawały we władaniu kościoła katolickiego, potem służyły także wyznawcom różnych odłamów reformacji i innych religii.

Materialna substancja najstarszych - średniowiecznych i nowożytnych toruńskich cmentarzy uległa bezpowrotnemu zniszczeniu już w początkach XIX wieku; nie dostrzegano wówczas wartości cmentarzy jako świadectw dawnej przeszłości i dzieł o walorach artystycznych, tak więc długie i ciekawe dzieje cmentarzy w Toruniu znajdują stosunkowo niewiele potwierdzenia w ich zachowanej substancji materialnej.

Najznamienitszym miejscem pochówku w mieście był Kościół św. Janów i teren przylegający, toteż już w średniowieczu zaczęło brakować tu miejsc i od XV wieku chowano tu jedynie przedstawicieli poczesnych rodzin patrycjuszowskich i protektorów kościoła. Obecnie nie ma już żadnych widocznych pozostałości po cmentarzu przykościelnym, natomiast we wnętrzu zachowała się znaczna liczba tablic, epitafiów i płyt nagrobnych.

W  Kościele Mariackim do 1557 roku chowano katolików, potem jako świątynia protestancka kościół był dostępny dla patrycjatu Torunia (zachowało się wiele epitafiów, tablic i nagrobków z okresu reformacji); tutaj także pochowano królewnę Annę Wazównę. Gdy zabrakło miejsca wewnątrz kościoła zmarłych chowano pod krużgankami przykościelnymi, gdzie w połowie XVII wieku powstały wczesnobarokowe, nie zachowane już kaplice grobowe. Po tumulcie toruńskim w 1724 roku kościół przeszedł z powrotem w ręce katolików (Bernardynów), gdzie chowano m.in. polską szlachtę.

Podobnie wykorzystywany w tym względzie był nowomiejski Kościół św. Jakuba, w latach 1557-1667 protestancki, jednak we wnętrzu nie zachowały się żadne epitafia. Dawne, zachowane tablice nagrobne umieszczono obecnie wokół Kościoła.
Jedyną świątynią, która nie oparła się naciskowi reformacji, był Kościół św. Mikołaja; niektóre z nagrobków tej świątyni (po jej rozbiórce) przeniesiono do Kościoła Mariackiego.

Pierwszy cmentarz przedmiejski (tzw. stary cmentarz św. Jerzego) założono przy zespole szpitala dla trędowatych i Kościoła św. Jerzego, jednak był on traktowany (podobnie jak pozostałe cmentarze przedmiejskie) jako miejsce najniższe rangą, natomiast już od końca XVI wieku (odkąd na polecenie burmistrza H. Strobanda zwiększyła się dbałość o cmentarz, który w XVIII wieku był najpiękniejszym cmentarzem poza murami z okazałymi kaplicami i nagrobkami fundowanymi przez zamożne rody patrycjuszowskie) chowano tu ludzi lepszych stanów; w 1724 roku w Kościele św. Jerzego pochowano m.in. burmistrza J.G. Rosnera. Po wydarzeniach tumultu toruńskiego w 1724 roku, gdy protestanci zostali pozbawieni Kościoła NMP, byli chowani właśnie w Kościele św. Jerzego lub tutejszym cmentarzu. Po likwidacji kościoła i cmentarza w 1811 roku część płyt nagrobnych przeniesiono m.in. do Kościoła św. Ducha (wtedy był to kościół ewangelicki), a także na cmentarze w podtoruńskim Grębocinie i Górsku. Dziś jego kontynuacją jest tzw. nowy cmentarz św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego.

Kolejnym przedmiejskim kościołem był Kościół św. Wawrzyńca ze szpitalem, dla potrzeb którego powstał cmentarz, który później, do początku XIX wieku, służył katolikom z Chełmińskiego Przedmieścia, Mokrego i Rubinkowa.

Trzecim budynkiem sakralnym poza murami miejskimi był Kościół św. Katarzyny, z wyglądu raczej kaplica dla otaczającego go cmentarza, służącego mieszkańcom Nowego Miasta Torunia; po zniszczeniu tego cmentarza ludność nowomiejska korzystała ze starego cmentarza Benedyktynek na Winnicy (obecnie między ul. Lubicką i Winnicą).

Cmentarz Komunalny nr 1

Znajduje się przy ul. Grudziądzkiej 22/30, obejmuje obszar 1,9682 ha. Usytuowany jest między ulicami: Grudziądzką, Przy Rynku Wełnianym, Przy Kaszowniku, w pobliżu dworca autobusowego. Został wpisany do rejestru zabytków decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod numerem 551. Jest cmentarzem zamkniętym. Na terenie cmentarza znajduje się 13 Miejsc Pamięci Narodowej. W latach 1816-1839 istniał na płd.-zach. od stawu Kaszownik cmentarz garnizonowy. W 1839 roku założono nowy cmentarz wojskowy (garnizonowy), dziś jako cmentarz komunalny nr 1; w latach 70-tych XX wieku w związku z budową ul. Przy Kaszowniku zlikwidowano południową część cmentarza ze starą kaplicą. Na środku znajduje się krzyż z lat 40-tych XIX wieku fundacji cesarza pruskiego Fryderyka Wilhelma IV; najstarszy zachowany grób pochodzi z 1861 roku; ponadto znajduje się tu wiele grobów żołnierzy polskich poległych w wojnie polsko-sowieckiej w 1920 roku (m.in. Gerarda Pająkowskiego, powstańca wielkopolskiego), radzieckich w 1945 roku, żołnierzy Wehrmachtu, także groby rodzin emigrantów z Rosji, którzy schronili się w Toruniu po rewolucji październikowej. Pochowano także jeńców francuskich, którzy w latach 70-tych XIX wieku budowali forty twierdzy Toruń (dziś po mogile nie ma niestety śladu). Tutaj znajduje się m.in. mogiła Hugo Morycińskiego (1904-1973, znanego reżysera teatralnego, twórcy Festiwalu Teatrów Polski Północnej), Witolda Łukaszewicza (1911-1975, historyka, prof., rektora UMK), Moniki Dymskiej (1918-1943, działaczki ruchu oporu), Eugeniusza Przybyła (1892-1975, artysty-malarza, bibliofila, kolekcjonera), Janiny Przybyłowej (1892-1972, bibliofila, pedagoga) i innych.

Cmentarz Komunalny nr 2

Znajduje się przy ul. Grudziądzkiej 139/141, obejmuje obszar 3,4116 ha. Nosi imię Bohaterów II Wojny Światowej. Położony jest w północnej części miasta pomiędzy ulicami: Grudziądzką, Koniuchy i Wielki Rów. Został wpisany do rejestru zabytków decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod numerem 549. Na terenie cmentarza znajduje się 8 Miejsc Pamięci Narodowej. Cmentarz został założony w 1891 roku, na jego terenie znajduje się dawna kostnica. Znajduje się na nim m.in. około 1100 grobów osób zamordowanych w pobliskim obozie (tzw. Szmalcówka) w czasie II wojny, przeniesiono tutaj także ciała żołnierzy i jeńców radzieckich oraz ludności żydowskiej, która zginęła poza Toruniem; w 1997 roku przeniesiono tu tablice pamiątkowe z rozebranego Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej. Tu spoczywają też zwłoki J. Nowickiego.

Centralny Cmentarz Komunalny

Znajduje się przy ul. Grudziądzkiej 192, obejmuje obszar 59,3745 ha. Położony jest w północnych granicach miasta. Na terenie cmentarza znajduje się 1 Miejsce Pamięci Narodowej. Przy głównej bramie zlokalizowane są: Biuro Obsługi Klienta oraz Dom Przedpogrzebowy. W budynku Domu Przedpogrzebowego znajdują się dwie sale ceremonialne (mała i duża), toaleta, a także sala sekcyjna i przechowalnia zwłok. Na jego terenie wybudowano pierwszy w Toruniu system kolumbariów (obejmujący obecnie 5 ścian), w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza jest wybudowana spopielarnia. Największa toruńska nekropolia została założona w 1976 roku. Historia jego sięga jednak schyłku I wojny światowej, kiedy to pojawiły się pierwsze koncepcje stworzenia cmentarza w rejonie ul. Sienkiewicza lub Kozackich Gór. W okresie międzywojennym rozważano projekt I. Tłoczka o lokalizacji tego cmentarza w otoczeniu Fortu II lub w zachodnich częściach Kozackich Gór; tym samym miał stanowić przedłużenie cmentarza przy ul. Wybickiego / Żwirki i Wigury. Po wschodniej stronie miało powstać spółdzielcze osiedle mieszkaniowe. Cmentarz miał mieć 3 wejścia i założenie koncentryczne, umiejscowienie w rekreacyjnym otoczeniu z parkiem, stawem, stadionem itp. Jednak w 1932 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zdecydowało o budowie tu osiedla tanich domów. Nowa idea lokalizacyjna pojawiła się w 1935 roku i zakładała umiejscowienie cmentarza w dzisiejszym miejscu. Projekt zrealizowano dopiero w latach 70. XX wieku.